Ο καθιερωμένος πλέον θεσμός στην εγχώρια αρχιτεκτονική σκηνή τίμησε το 2021 τις προσωπικότητες που με το έργο τους πρόσφεραν πολλά στην ελληνική αρχιτεκτονική και τους αποδέκτες της: κάθε έναν από εμάς. Φέτος, τα Archisearch Lifetime Achievement Awards απονέμονται σε 3 σημαντικές γυναίκες της ελληνικής αρχιτεκτονικής: την Σέβα Καρακώστα, την Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη και την Νέλλα Γκόλαντα.
Η Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη είναι αρχιτέκτονας, ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και υπεύθυνη των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, με πλούσια συνεισφορά της τόσο σε ακαδημαϊκό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ιδιωτικών αναθέσεων. Η ειδίκευσή της στη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική, στη σχολική αρχιτεκτονική και σε θέματα προστασίας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, τόσο σε θεωρητικό όσο και σχεδιαστικό επίπεδο δημιουργούν το υπόβαθρο του διαλόγου για κάθε σχετικό θέμα στις μέρες μας.
-συνέντευξη στη Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου
Παρόλο που το έργο και η δράση των γυναικών αρχιτεκτόνων έχει επηρεάσει δραστικά την αρχιτεκτονική θεωρία και παραγωγή, φαίνεται πως η διεθνής ιστοριογραφία δεν έχει αποτυπώσει ισάξια τη δράση ανδρών και γυναικών αρχιτεκτόνων. Κρατώντας υπόψιν ότι αναπτύξατε την εργασιακή σας πρακτική μέσα σ’ ένα αμιγώς ανδροκρατούμενο περιβάλλον, πως βιώσατε προσωπικά και επαγγελματικά την έμφυλη διαφορά;
Είναι γεγονός ότι η αρχιτεκτονική υπήρξε για σειρά ετών (αιώνων σωστότερα) ανδρική τέχνη καθώς ουσιαστικά ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την οικοδομική. Είναι επομένως λογικό και αναμενόμενο ότι η ιστοριογραφία δεν έχει αποτυπώσει ισάξια τη δράση των δύο φύλων. Από την Καποδιστριακή περίοδο που πρωτοεμφανίζονται οι πρώτοι πτυχιούχοι αρχιτέκτονες στη χώρα είναι όλοι απόφοιτοι σχολών του εξωτερικού και κυρίως της Γαλλίας, Αγγλίας και Γερμανίας και φυσικά άνδρες. Στην Ελλάδα η πρώτη Αρχιτεκτονική Σχολή της χώρας, η Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ ιδρύεται στις αρχές του 20ου αιώνα, το 1917. Το 1921 αποφοιτούν οι πρώτοι αρχιτέκτονες. Δύο χρόνια αργότερα αποφοιτά η Ελένη Κανελλοπούλου, η πρώτη Ελληνίδα αρχιτεκτόνισσα. Λίγο πριν τον πόλεμο το 1939 ο αριθμός των Ελλήνων αρχιτεκτόνων έχει φθάσει τους 324. Από αυτούς 210 είναι απόφοιτοι του ΕΜΠ. Ανάμεσα τους 5 γυναίκες. Μέχρι το 1945 αποφοιτούν άλλες 4 γυναίκες. Ο αριθμός αυξάνεται σημαντικά τα επόμενα χρόνια. Το 1965 που μπαίνω στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ ο αριθμός τους έχει ξεπεράσει τις 100. Η τάξη μου, η τάξη του 1970 σε σύνολο 151 σπουδαστών οι 81 είναι γυναίκες. Περισσότερες δηλαδή από τους μισούς. Το 1976 που διορίζομαι βοηθός στο Μετσόβιο η τάξη που πρωτοδιδάσκω, σε σύνολο 99 σπουδαστών, τα κορίτσια είναι 55 και ο αριθμός τους συνεχώς αυξάνονται. Μεγάλο ήταν και το ποσοστό των γυναικών στο διδακτικό προσωπικό με δύο καθηγήτριες α΄ βαθμίδος, την Ντούλα Μουρίκη και τη Σούλα Τζάκου (πρώτη αρχιτεκτόνισσα τακτική καθηγήτρια στο ΕΜΠ και ένα μεγάλο αριθμό επιμελητριών και βοηθών πριν την μεταπολίτευση που αυξήθηκε μετά (αναπληρώτριες επίκουροι λέκτορες). Δεν θεωρώ λοιπόν ότι εργάστηκα σε ένα αμιγώς ανδροκρατούμενο περιβάλλον. Ομολογώ ότι δεν κατάλαβα να υπήρξε καμία «έμφυλη διαφορά» μεταξύ των συναδέλφων. Αντίθετα υπήρξαμε πάντα μια σφιχτοδεμένη ομάδα.
Τα τελευταία χρόνια, μετά την παραπάνω διαπίστωση, έχει αναδυθεί μια ευρεία, διεθνής πρωτοβουλία με σκοπό την αναθεώρηση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ιστορίας ώστε να καταγραφεί, με πιο δίκαιο τρόπο, η συμβολή των γυναικών. Πώς πιστεύετε ότι θα εμπλουτίσει η συγκεκριμένη ιστορική αναθεώρηση την αντίληψή μας για την σύγχρονη αρχιτεκτονική εν γένει;
Το ότι τα τελευταία χρόνια η σύγχρονη αρχιτεκτονική ιστορία άρχισε να καταγράφει το έργο των γυναικών αρχιτεκτόνων είναι απόλυτα φυσιολογικό αφού η συμβολή τους είναι φαινόμενο των τελευταίων ετών. Η ιστορία καταγράφει υπαρκτά γεγονότα. Το μέλλον θα δείξει.
Η αρχιτέκτονας Χριστίνα Παπαδημητρίου, επιμελήτρια του ελληνικού αφιερώματος της έκθεσης «FRAU ARCHITEKT _ Ένας αιώνας και πλέον: Γυναίκες στο επάγγελμα της αρχιτεκτονικής» που παρουσίασε πρόσφατα το Ινστιτούτο Γκαίτε, αναρωτιέται: «Υπάρχει μια γυναικεία προσέγγιση στην αρχιτεκτονική ή αυτή η κατηγοριοποίηση αποτελεί ένα νέο εμπόδιο προς τη χειραφέτηση;» Τι απαντάτε σχετικά;
Ασφαλώς και υπάρχει μια γυναικεία προσέγγιση στην αρχιτεκτονική όπως υπάρχει και σε κάθε τέχνη. Τα δύο φύλα είναι ίσα αλλά όχι όμοια. Αυτό δεν αποτελεί κανένα εμπόδιο προς τη χειραφέτηση. Αυτό είναι η ομορφιά στη σχέση των φύλων.
Δεν είναι λίγοι οι σπουδαίοι αρχιτέκτονες που υπήρξαν αυτοδίδακτοι, μεταξύ των οποίων ο Le Corbusier και ο Tadao Ando οι οποίοι μαθήτευσαν στην τέχνη τους ταξιδεύοντας ανά τον κόσμο. Κατά την άποψή σας είναι προτιμότερο η αρχιτεκτονική εκπαίδευση να αποτελεί γενική παιδεία ή εξιδεικευμένη κατάρτιση;
Είναι βέβαιο ότι σήμερα οι αρχιτέκτονες όπως όλοι οι άλλοι επιστήμονες άλλωστε πρέπει να σπουδάζουν την τέχνη τους. Αν είσαι Le Corbusier ή Tadao Anto θα διαπρέψεις και χωρίς αυστηρή μαθητεία (γιατί μαθητεία είχαν). Πόσοι όμως είναι Le Corbusier ή Tadao Anto; Δεν χρειαζόμαστε ιδιοφυίες μόνον. Χρειαζόμαστε σωστούς και ικανούς επαγγελματίες. Η σωστή αρχιτεκτονική εκπαίδευση απαιτεί και γενική παιδεία και εξειδικευμένη κατάρτιση.
Πώς κρίνετε την εκπαιδευτική διαδικασία στις αρχιτεκτονικές σχολές στην Ελλάδα και την εξέλιξή της; Τι θα αλλάζατε;
Η αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα συνδυάζει και τα δύο προηγούμενα. Αυτό που νομίζω ότι χρειάζεται είναι μικρότερο αριθμό εισακτέων και μεγαλύτερο διδασκόντων. Δεν αρκεί να διδάσκονται τα μαθήματα, πρέπει και εμπεδώνονται. Ίσως τα κατ΄ επιλογήν μαθήματα να αποτελούν σημαντική βοήθεια ώστε κάθε σπουδαστής να βρει τον προσωπικό του δρόμο στο χώρο της αρχιτεκτονικής, που έχει πολλές και ποικίλες διακλαδώσεις.
Ως ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ, μιλήστε μας για τη σχέση μαθητή-δασκάλου στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης. Θα την περιγράφατε ως μια σχέση αμφίδρομης ανατροφοδότησης όπου διδάσκουν και διδάσκονται αμφότεροι;
Η σχέση μαθητή – δασκάλου είναι ότι πιο όμορφο κατέκτησα στα 35 χρόνια της διδασκαλίας μου στο ΕΜΠ. Πήρα πάρα πολλά από τους μαθητές μου αλλά και από τους δασκάλους μου και τους ευχαριστώ θερμά. Και οι μεν και οι δε καθόρισαν την πορεία μου. Ναι η σχέση είναι σίγουρα αμφίδρομη. Ελπίζω να έδωσα κάτι κι εγώ.
Οφείλει η αρχιτεκτονική να είναι μια κοινωνική τέχνη; Ποια είναι σήμερα η σχέση ανάμεσα στο κοινό, την κοινωνία και την αρχιτεκτονική;
Μα η αρχιτεκτονική είναι κοινωνική τέχνη είτε το θέλουμε είτε όχι. Ζούμε μέσα σε χώρους φτιαγμένους από αρχιτέκτονες και αρχιτέκτονες πολεοδόμους είτε το θέλουμε είτε όχι (εκτός κι αν είμαστε ερημίτες). Δεν ξέρω αν και κατά πόσο η κοινωνία το γνωρίζει αλλά το βιώνει καθημερινά. Το πλάτος των δρόμων, το ύψος των κτιρίων, το πλήθος των ανοιγμάτων, οι στοές, η αρχιτεκτονική των σχολικών κτιρίων, οι πλατείες, τα ξέφωτα, είναι στοιχεία που συντελούν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας, είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι. Δεν χρειάζεται να γνωρίζουμε ιστορία της αρχιτεκτονικής για να τη βιώσουμε.
Τι καθιστά ένα αρχιτεκτονικό έργο «σημαντικό»; Ποια σύγχρονα έργα αρχιτεκτονικής θεωρείτε σημαντικά στην Ελλάδα;
Ρωτήστε τον εαυτό σας γιατί θεωρεί κάποια έργα σαν τον Παρθενώνα, την Αγία Σοφιά, την παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική σημαντικά και θα πάρετε την απάντηση σας. Όσο για τα ποια σύγχρονα έργα είναι σημαντικά. Ο χρόνος θα δείξει.
Photography: Spyros Hound Photography
Μάθετε περισσότερα για τα Archisearch Lifetime Achievement Awards 2021, εδώ
READ ALSO: Mirasol house - A house with a skylight in a fishermen's neighborhood by Iterare arquitectos