Η ερευνητική εργασία της Μάρθας Τοπαλίδου με τίτλο ‘Παρουσίες μνήμης και ιστορίας _μουσειακοί τόποι τραυματικής μνήμης’ παρουσιάστηκε τον Απρίλιο του 2018 στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και επιβλέφθηκε από την καθηγήτρια Κυριακή Τσουκαλά.
Το τραυματικό παρελθόν, του πρώτου μισού του περασμένου αιώνα, γεννημένο από ιστορικά γεγονότα σχετικά με κάθε είδος μαζικής απώλειας, απασχόλησε και απασχολεί τη σύγχρονη δυτική σκέψη, φέρνοντας στην επιφάνεια τις έννοιες της μνήμης, της ιστορίας και των τόπων που τις υποδέχονται. Η κοινωνιολογική διάσταση της μνήμης, προσεγγίζεται ως η μετουσίωση σε πράξη δημιουργικής αναδόμησης του υποκειμενικού – ατομικού χρόνου, το σύνολο των οποίων συνθέτει την ιστορική σχηματοποίηση του κοινωνικού.
Οι έννοιες του παρελθόντος και του παρόντος και η μεταξύ τους αλληλεπίδραση αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο αντίληψης του χρόνου, επιδρώντας καθοριστικά στη δημιουργία, κατανόηση, ανάκληση και ενεργοποίηση της μνήμης. Ωστόσο, η τελευταία δεν νοηματοδοτείται μόνο εντός ενός συγκεκριμένου χρονικού περιβάλλοντος αλλά και χωρικού, εμπεριέχοντας μνήμες εγκλωβισμένες, αγκιστρωμένες ή και συνεχώς μεταβαλλόμενες, επηρεάζοντας ταυτόχρονα το βαθμό στον οποίο αυτή συμβάλλει στη συγκρότησή του. Στην προσπάθεια κατανόησης του τραυματικού παρελθόντος, προκειμένου να αποφευχθεί η επανάληψή του, κρίνεται αναγκαία η διερεύνηση της σχέσης της μνήμης με την ιστορία, ως την επιστήμη συνέχειας της ζωής και εξήγησης της μεταβολής. Η παραπάνω σχέση αποτυπώνεται και μορφοποιείται στον κοινωνικό χώρο, επιδρώντας αναδραστικά σε αυτόν, μέσα από τη συγκρότηση τόπων μνήμης, με το μουσείο να κατέχει εξέχουσα θέση. Ειδικότερα, το μουσείο μνήμης, όχι ένα ιστορικό κτίριο, αλλά ένα κτίριο που προσπαθεί να διαχειριστεί την ιστορία, μέσα από την αφήγηση και σωματοποίηση μνημονικών δραστηριοτήτων, κατανοείται ως ο τόπος αφηγήσεων και βιωμάτων της μνήμης. Υλικές εκφάνσεις αντικειμένων και μαρτυριών, αποσκοπώντας στην εξωτερίκευσή τους, δεν τοποθετούνται απλά στο χώρο, αλλά τον δημιουργούν.
Εποπτικά, τέσσερα υπό μελέτη μουσεία μνήμης, το Yad Vashem holocaust memorial museum στην Ιερουσαλήμ, εδαφοποιημένο, αποσιωπώντας την παρουσία του, το Holocaust memorial museum στην Ουάσιγκτον, ως μία προσπάθεια ενσωμάτωσης στα περιβάλλοντα κτίρια, το Jewish museum στο Βερολίνο, ως ένας παράλογος δυναμικός τεθλασμένος όγκος και το Imperial war museum στο Μάντσεστερ, ως μία ηχηρή παρέμβαση κυρτών και κοίλων αιχμηρών επιφανειών, αποτελούν την υλική παρουσία της απουσίας, συμπυκνώνοντας τον τραγικό για την ανθρωπότητα ιστορικό εκείνο χρόνο, στο εκάστοτε πεδίο του το καθένα. Αφηγηματικά και επιτελεστικά μέσα, ως απόρροια των αρχιτεκτονικών αποφάσεων ένταξης, πρόσβασης, μορφολογίας, τυπολογίας, λειτουργίας, τεχνολογίας κατασκευής, συνολικής μουσειακής εμπειρίας, με προδιαγεγραμμένες κινήσεις κυκλοφορίας, σκοτεινές αίθουσες με απουσία φυσικού φωτός, κλειστοφοβικοί εκθεσιακοί χώροι, επικλινή δάπεδα διεγείρουν το σώμα και το μυαλό, ενεργοποιούν τις αισθήσεις, προκαλούν και εμπλέκουν συναισθηματικά τους επισκέπτες, τους καθιστούν αυτόπτες μάρτυρες, οδηγώντας προς μία εσωτερική αναζήτηση. Επιχειρούν να μεταφέρουν μία συγκινησιακή αντίληψη και ένα συνολικό βίωμα μνημονικών δεδομένων, μία σύνθεση ή ανασύνθεση όλων εκείνων των ικανών στοιχείων σε ένα μοναδιαίο αποτέλεσμα, δίχως απλώς να συμβολίζουν ή να αλληλοπαραθέτουν, μία ολοκληρωμένη μουσειολογική εμπειρία περιήγησης. Η μνήμη, η ιστορία, ο τόπος, η αρχιτεκτονική, η περίτεχνη σύμπλεξή τους, με σκοπό την ιχνογράφηση των αλληλεπιδράσεών τους, αποτελούν πάντα ένα επίκαιρο ζήτημα της κοινωνικής πραγματικότητας.
Memory, history and memorial places constitute three crucial significations, which are illuminated in our western contemporary society. That is because of the traumatic past time, during the previous century. Collective memory is perceived as the sublimation of each and every personal memory that in total composes specific facts of distinct historical periods.
Time, being conceived through the meanings of past, present and their interpretation could effectively affect the memory’s formation and recall. Not only is the memory signified by the time context, but also by the place, where memory traces could possibly be identified and transform the site by themselves. It is vital be investigated the relationship between memory and history so as to commemorate atrocities, understand the traumatic past and not repeat it. When it comes to history, it is analyzed as the science which explains the past and continues the real life. The social space hosts the previous relationship, creating the so – called memorial places, among them the museum is classified as a noble one. Particularly, memorial museum is not a historic building but a refuge of history, a compound of narrative environments and complete experiences. Narrations and personal worldliness are called so as to depict and activate memories. Surviving objects and personal testimonies are not simply installed in the museum space but they form it.
Four fine memorial museums, Yad Vashem holocaust memorial museum in Jerusalem, being underground and concealing its existence, Holocaust memorial museum in Washington DC, trying to be incorporated in its surroundings, Jewish museum in Berlin, an irrational, dynamic, broken volume and Imperial war museum in Manchester, an extravagant combination of sharp, hollowed and curved surfaces, translate into museological forms the presence of absence and mourn the mass suffering. Matters of integration in the environment, morphology and typology, function, architectural technology, circulation, dark areas without natural light, claustrophobic displays and inclined floors are able to stimulate both the body and the mind and arouse emotions. The total experience renders the visitors as eyewitnesses, who are lead to an inner personal exploration so as to live the diverse forms of violence and the loss. At the forefront of public consciousness, memory, history, memorial places, architecture and their particular amalgamation exemplify a crucial current matter in our modern society.
READ ALSO: ΓΙΑΠΙ η υπόσχεση της εικόνας | ερευνητική εργασία της Μαριλένας Σουρλατζή