Η Μάρω Κατσίκα σπούδασε αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ και στο Berlage. Το ενδιαφέρον της για τη ρωσική γλώσσα και κουλτούρα την οδήγησε στη μετάφραση του βιβλίου της Μαρίνας Τσβετάγιεβα, Μια ζωή μέσα στη φωτιά (εκδ. Εστία), καθώς και άρθρων του βυζαντινολόγου Σεργκέι Αβέριντσεβ για το περιοδικό Νέα Εστία. Η Μάρω δε σταμάτησε όμως εκεί. Ασχολήθηκε με τη συγγραφή παιδικών βιβλίων (Ο Κουκούσκα, Καλειδοσκόπιο, 2017 και Το καραβάκι που ήθελε να ταξιδέψει ως την άκρη του κόσμου, Καλειδοσκόπιο, 2014), ενώ από το 2014 επιμελείται τα εξώφυλλα της πιο ευχάριστης εκδοτικής έκπληξης των τελευταίων χρόνων, των εκδόσεων Αντίποδες.
Τα συνολικά 21, μέχρι στιγμής, εξώφυλλα των Αντιπόδων, διαπνέονται από ένα κοινό ύφος, που ταυτίστηκε με το εκδοτικό εγχείρημα του Θοδωρή Δρίτσα και του Κώστα Σπαθαράκη από την πρώτη έκδοση, και μας πηγαίνει πίσω στις αναφορές της Μάρως. Η αναλογία της εικονογράφισης με την αρχιτεκτονική, η σχέση της με τη Ρωσική Πρωτοπορία και η διαδικασία παραγωγής ενός βιβλίου, είναι μόνο μερικά απ’ όσα συζητήσαμε μαζί της.
Μάρω αρχικά σπούδασες αρχιτεκτονική. Πώς προέκυψε η εικονογράφηση, η συγγραφή παιδικών βιβλίων και η μετάφραση;
Προέκυψαν τελείως φυσικά. Η εικονογράφηση των παιδικών βιβλίων είναι μια αρχιτεκτονική άσκηση: Δημιουργία γραμμικών σχεδίων μέσα σε απόλυτη ελευθερία, χωρίς τους περιορισμούς που βάζει το αρχιτεκτονικό σχέδιο. Από την άλλη, ο σχεδιασμός κάθε εξωφύλλου είναι μια σύνθεση σε μικρό οικόπεδο: Το κείμενο (όνομα συγγραφέα και τίτλος), που καθορίζει την κίνηση του βλέμματος, αντιστοιχεί στο διάγραμμα κίνησης της υποθετικής κάτοψης, ενώ τα εικαστικά στοιχεία και η επιφάνεια που καταλαμβάνουν στο χαρτί καθορίζονται από έναν άτυπο συντελεστή κάλυψης.
Όσο για τη μετάφραση, είναι αποτέλεσμα της αθεράπευτης ρωσοπληξίας μου, στοιχεία της οποίας συναντά κανείς τόσο στο κείμενο όσο και στην εικονογράφηση των δύο παιδικών μου βιβλίων. Το καραβάκι που ήθελε να ταξιδέψει ως την άκρη του κόσμου, βασίζεται σε ένα κλασικό ποίημα του Μιχαήλ Λέρμοντοφ, ενώ ο Κουκούσκα έχει πολλές εικαστικές αναφορές σε έργα του κονστρουκτιβισμού και δανείζεται τον τίτλο του από τη ρωσική λέξη «κούκος».
Ποια ακριβώς είναι τα στάδια που διασχίζεις εσύ μέχρι να προκύψει το τελικό αποτέλεσμα στην εικαστική επιμέλεια του βιβλίου; Πώς ενσωματώνονται οι θέσεις του εκδότη και των συγγραφέων, αν συμβαίνει αυτό;
Ζητούμενο είναι πάντα η επικοινωνία του εξωφύλλου με το κείμενο. Αυτό προϋποθέτει μια πρώτη ανάγνωση αλλά και συζήτηση μεταξύ μας, προκειμένου να αναδειχθούν τα χαρακτηριστικά στοιχεία του βιβλίου, που θα μεταφερθούν στο εξώφυλλο με έμμεσο τρόπο.
Στο σχεδιαστικό κομμάτι, το βάρος πέφτει στη σχέση πλήρους και κενού: Το σχέδιο του εξωφύλλου έχει ολοκληρωθεί όταν είναι αδύνατον να μετακινηθεί ένα από τα στοιχεία της σύνθεσης χωρίς να χαλάσει η ισορροπία του συνόλου. Μια μικρή λεπτομέρεια στο πίσω αυτί του βιβλίου επιχειρεί πάντα έναν διάλογο με το εξώφυλλο, αλλά αυτή τη φορά με ειρωνική διάθεση.
Για να επιτευχθεί η συνολική αισθητική αρτιότητα του βιβλίου, πολύ συχνά σχεδιάζω λεπτομέρειες για το εσωτερικό: Τη σελίδα τίτλου, τους τίτλους των κεφαλαίων ή τυπογραφικά κοσμήματα που χωρίζουν μεταξύ τους τις ενότητες. Υπάρχει πάντα χώρος για τις θέσεις του εκδότη και του συγγραφέα, μέσα στο αισθητικό πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί αλλά και που εξελίσσεται διαρκώς. Η συνεργασία με τους Αντίποδες είναι εξαιρετικά ομαλή, γιατί λειτουργούμε και λειτουργήσαμε εξαρχής ως ομάδα.
Στα εξώφυλλα των Αντιπόδων διακρίνονται οι δικές σου αναφορές. Μονοχρωματικό φόντο, κόκκινες και μαύρες γραμμικές συνθέσεις που περικλείουν τον τίτλο, κολλάζ από περισσότερο ή λιγότερο γνωστά σχέδια. Άρωμα από Ρωσική Πρωτοπορία και Bauhaus, θα λέγαμε. Τι σε ελκύει σε αυτήν την περίοδο καλλιτεχνικής έκφρασης;
Τα υλικά της Ρωσικής Πρωτοπορίας και του Μπαουχάους είναι βασικά εργαλεία της δουλειάς μου, γιατί μου προσφέρουν τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία και ταυτόχρονα μου υπαγορεύουν περιορισμούς που τους έχω ανάγκη στον σχεδιασμό.
Αισθητική λιτότητα, αυστηρότητα, καθαρά μηνύματα, γεωμετρία, δυναμική σύνθεση, περιορισμένη χρωματική παλέτα… Ωστόσο, η αναγνωρίσιμη αισθητική των εξωφύλλων, καθώς και το άρωμα μοντερνισμού, δεν οφείλεται στο ότι χρησιμοποιώ έργα της συγκεκριμένης περιόδου. Προκύπτει από το γεγονός ότι διαφορετικές εποχές και καλλιτεχνικά ρεύματα υποτάσσονται σε μια ενιαία σχεδιαστική λογική που απορρέει από τη χρήση των εργαλείων της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας.
Η διχρωμία των εξωφύλλων και η επιλογή του χαρτιού, που αποτελεί συχνά στο φυσικό του χρώμα το μονοχρωματικό φόντο, καθορίστηκαν αρχικά με οικονομικά κριτήρια. Σε όλα τα εξώφυλλα της βασικής σειράς των Αντιπόδων κυριαρχεί το μαύρο και ένα πλακάτο χρώμα. Αυτό που ξεκίνησε ως περιορισμός εξελίχθηκε σε αισθητική επιλογή και δημιούργησε την αναγνωρίσιμη ταυτότητα του εκδοτικού οίκου.
Η μικρή σειρά των Αντιπόδων (που δημιουργήθηκε για μικρότερα, πιο πειραματικά κείμενα και ποιητικές συλλογές), διατηρώντας τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά, προβάλει ταυτόχρονα διαφορετική: Αυστηρά ασπρόμαυρο εξώφυλλο, το οποίο δίνει έμφαση στον τίτλο και το όνομα του συγγραφέα, και υπονοεί απλώς το θέμα που αναπτύσσεται κυρίως στο οπισθόφυλλο και το πίσω αυτί.
Το να έχεις περάσει σχεδόν από όλα τα στάδια παραγωγής ενός βιβλίου, διευκολύνει τη δουλειά σου για ένα εξώφυλλο ή κάθε ένα απ’ αυτά αφήνει χώρο για εκπλήξεις και παίδεμα;
Η δουλειά στους Αντίποδες έχει ένα πολύ βασικό χαρακτηριστικό: Είναι δουλειά ομάδας σε όλα τα στάδια παραγωγής του βιβλίου. Αυτό σημαίνει ότι κανείς δεν εγκαταλείπει το βιβλίο όταν τελειώσει το δικό του κομμάτι, αλλά το παρακολουθεί μέχρι το τέλος. Η παρουσία όλης της ομάδας στο τυπογραφείο δεν προέκυψε μόνο από τον ενθουσιασμό για τα πρώτα μας βιβλία, αλλά είχε λειτουργικό χαρακτήρα: Να έχουμε όλοι συνολική εικόνα της διαδικασίας και των ιδιαιτεροτήτων της σε κάθε στάδιο. Μέσα από την πολύ αρμονική συνεργασία με τους τυπογράφους του Μητρόπολις, γνωρίσαμε τις παραμέτρους της δικής τους δουλειάς και βελτιώσαμε τον τρόπο που δουλεύουμε.
Ένας από τους λόγους που οι Αντίποδες έχουν εκτιμηθεί από το κοινό είναι και η συνολικότερη αντιμετώπιση του βιβλίου ως αισθητικού αντικειμένου. Εκτός από κάποιους εκδοτικούς οίκους που πάντα διαπνέονταν απ’ αυτήν την αντίληψη, τα τελευταία χρόνια η προσοχή στα εξώφυλλα μοιάζει να γενικεύεται. Ποια είναι η δική σου άποψη για την εικαστική επιμέλεια των βιβλίων στην Ελλάδα;
Η συγκρότηση ταυτότητας για έναν νέο εκδοτικό είναι αποτέλεσμα των επιλογών του σε συνδυασμό με το αισθητικό του αποτύπωμα. Η αισθητική συνέπεια, το σταθερό σχήμα και η αναγνωρισιμότητα ήταν βασικές επιλογές των Αντιπόδων. Από την άλλη, τα βιβλία δεν είναι αντικείμενα σαν όλα τα άλλα, και τα εξώφυλλά τους δεν είναι απλώς οι ετικέτες ενός προϊόντος.
Αυτό που για μένα έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι η δημιουργία μιας συνολικής αισθητικής στην οποία εντάσσονται όλα τα βιβλία και όχι η ανάγκη να φτιαχτεί ένα ωραίο μεμονωμένο εξώφυλλο. Σε αυτό το πλαίσιο το σύνολο είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών.
Έχεις σκεφτεί τι δυνατότητες μπορεί να δώσει στον εικονογράφο μία ψηφιακή έκδοση;
Μια ψηφιακή έκδοση μπορεί να προσφέρει ένα περιβάλλον μεγαλύτερης ελευθερίας. Ωστόσο, πιστεύω ότι οι περιορισμοί είναι αναγκαίοι, και όταν δεν υπάρχουν αναγκάζεσαι να τους επινοήσεις γιατί λειτουργούν δημιουργικά. Η ψηφιακή έκδοση βάζοντας κι αυτή τους δικούς της όρους οδηγεί σε μια νέα σχεδιαστική προσέγγιση που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Ένα εξώφυλλο που εκτιμάς ιδιαίτερα ή θα ήθελες να είχες κάνεις εσύ;
Δύσκολα θα ξεχώριζα ένα μεμονωμένο εξώφυλλο. Αυτό που μου φαίνεται πάντα πολύ πιο ενδιαφέρον είναι η αισθητική ενότητα της σειράς, όπως την έχουν επιτύχει στη σειρά «Προοπτικές» ή «Παλαιά κείμενα, Νέες αναγνώσεις» οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, αλλά και πρόσφατα οι εκδόσεις Ποταμός στη λογοτεχνία.
Δείτε και τα εξώφυλλα του Χρήστου Κούρτογλου για τις Εκδόσεις Ίκαρος εδώ.
READ ALSO: Busybuilding: A Diverse Creative Team's Work