Η Ξένια Μαστοράκη, Αρχιτέκτων Τοπίου και ιδρύτρια του αρχιτεκτονικού γραφείου LandmArch, γράφει για την έννοια του Placemaking. Σκοπός είναι η κατανόηση του αλληλεξαρτώμενου ρόλου του δημοσίου χώρου στη διαμόρφωση ανθεκτικών κοινοτήτων αλλά και των ίδιων των κοινοτήτων στη διαμόρφωση ανθεκτικών δημόσιων χώρων μέσα από μια σύγχρονη, σύνθετη και πολυδιάσταση διαδικασία σχεδιασμού τόπων.
-κείμενο από την αρχιτέκτονα τοπίου Ξένια Μαστοράκη
Placemaking – Τι είναι;
Ο όρος αυτός μπορεί να θεωρηθεί ως η διαδικασία, κατά την οποία δύναται να μπουν οι βάσεις για τη δημιουργία τόπων-τοποσήμων στον αστικό ιστό, με την ενεργή συμμετοχή της τοπικής κοινότητας. Να δημιουργηθεί, δηλαδή, το υπόβαθρο για τη σταδιακή μετατροπή των χώρων στους οποίους ζούμε, σε τόπους που βιώνουμε και αγαπάμε.
Στη λήψη αποφάσεων κατά το “σχεδιασμό τόπων” (placemaking) βρίσκεται ένα ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων με διαφορετικές ιδιότητες και από διαφορετικούς χώρους, οι οποίοι συνυπάρχουν για τον κοινό αυτό σκοπό, τη δημιουργία τόπων, δηλαδή δημόσιων χώρων με χαρακτήρα, που πηγάζουν από την συμμετοχικότητα και τη συνεργατικότητα χωρίς αποκλεισμούς.
“Community-powered public spaces”
Η πρώτη αναφορά στον όρο πραγματοποιήθηκε το 1960 μέσω του “Placemaking movement” από την Jane Jacob και τον William Whyte. Σκοπός του κινήματός ήταν να προωθήσει τον επανασχεδιασμό των πόλεων με βάση τον άνθρωπο και όχι γύρω από τη χρήση των οχημάτων (automibile) για τη συνδεσιμότητα των διαφόρων τμημάτων τους.
Το 1972, μέσα από το επαναστατικό βιβλίο του Jan Gehl, “Life Between Buildings: Using Public Space” και την φράση “First life, then space, then buildings. The other way around never works”, πολλοί αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες τοπίου άρχισαν να αναφέρονται όλο και περισσότερο στον σχεδιασμό πάρκων, πλατειών και γενικώς δημοσίων χώρων που προσελκύουν τους ανθρώπους και τις δραστηριότητές τους.
Το 1975, μέσω του MKO έργου “Project for Public Spaces” του Fred Kent, ο όρος “placemaking” άρχισε να γίνεται συνώνυμος της δημιουργίας δημόσιων χώρων που ευνοούν και ευνοούνται από τις κοινότητες.
Παραδείγματα:
1. Προσωρινοί χώροι στάσης σε δρόμους κίνησης οχημάτων
2. Προσωρινοί χώροι δραστηριοτήτων σε πλατείες
3. Προσωρινοί χώροι δραστηριοτήτων σε λιμάνια
4. Προσωρινοί χώροι δραστηριοτήτων σε αστικά κενά
5. Parklets σε χώρους στάθμευσης οχημάτων επί του δρόμου
6. Statement pocket parks
7. Σήμανση στο οδικό δίκτυο – Tactical Urbanism
Credits: How to implement street transformations: A focus on pop-up and interim road safety projects
Οι αναδυόμενοι (pop-up) και ενδιάμεσοι (interim) μετασχηματισμοί των δρόμων, γνωστοί και ως έργα τακτικής αστικοποίησης (tactical urbanism), προσφέρουν την ευκαιρία να δείξει κανείς γρήγορα και οικονομικά πώς οι δρόμοι της πόλης μπορούν να επανασχεδιαστούν για να καλύψουν τις όποιες νέες ανάγκες. Αυτά τα έργα αναδιανέμουν τον χώρο για να δώσουν προτεραιότητα σε διαφορετικούς χρήστες, ιδιαίτερα στους πεζούς και τα ποδήλατα, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκουν να ενισχύσουν τη χρήση του δρόμου ως δημόσιου χώρου.
Επαναπροσδιορίζουν την υπάρχουσα υποδομή, επιτρέποντας στις πόλεις να δοκιμάσουν τα νέα σχέδια πριν πραγματοποιήσουν επενδύσεις κεφαλαίου.
Τοιχογραφίες δρόμου
Οι τοιχογραφίες στον δρόμο ενισχύουν τους δεσμούς της κοινότητας, μιας και πολλές φορές η ίδια κοινότητα συμμετέχει στον σχεδιασμό, και επαναπροσδιορίζουν τους τρόπους μετακίνησης στον δημόσιο χώρο, μέσω του οδικού δικτύου. Δίνουν προτεραιότητα στην ασφάλεια των πεζών, κατευνάζουν την κυκλοφορία, ενώ ομορφαίνουν το τοπίο, γιορτάζουν την τοπική κουλτούρα και ενισχύουν τη σύνδεση της κοινότητας με παρακείμενες αγορές και τοπόσημα.
Μιλάμε εδώ για κάθε είδους δημιουργική παρέμβαση στις οδικές υποδομές, όπως τις διαβάσεις πεζών και μπορεί να περιλαμβάνει, εξοπλισμό σήμανσης ή άλλο αστικό εξοπλισμό, υπόγειες διαβάσεις ή οτιδήποτε απαιτεί την έγκριση του τοπικού τμήματος μεταφορών και δημοσίων έργων.
Σκοπός του placemaking είναι να αναδείξει μια νέα εικόνα του δημόσιου χώρου, η οποία θα αποτελεί ένα κράμα συλλογικής αντίληψης. Επιπλέον, η ενδυνάμωση των δεσμών τόσο μεταξύ των κοινοτήτων, όσο και μεταξύ των κοινοτήτων και των τόπων στους οποίους δρούν.
Με αυτόν τον τρόπο θα είναι δυνατή:
1. H ενίσχυση τόσο της αντικειμενικής, όσο και της αντιληψιακής αξίας των δημόσιων κοινόχρηστων χώρων για όλους.
2. H προώθηση ενός περισσότερο μελετημένου, άρα και καλύτερα δομημένου, αστικού σχεδιασμού.
3. H διασφάλιση περισσότερων αισθητικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών μοτίβων χρήσης του δημόσιου χώρου, προσφέροντας πλουραλισμό και ποικιλομορφία.
Θέτει, κατά συνέπεια, ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσο οι δημόσιοι χώροι προσφέρουν ισότιμη χρήση στα κοινά από όλους, ανεξαρτήτων ηλικίας, φύλου, εισοδήματος ή εθνότητας και κατά πόσο εντέλει αποτελούν ένα δημοκρατικό δικαίωμα για όλους τους πολίτες.
Προβάλει δηλαδή, με δύο λόγια, τη διττή σχέση που θα έπρεπε να υπάρχει ανάμεσα στον δημόσιο χώρο και τους χρήστες του, καθώς και τον λόγο για τον οποίο μια περιοχή στον χάρτη δύναται να μετατραπεί από “χώρο” σε “τόπο”.
Εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά τον συμμετοχικό σχεδιασμό:
1. Οι συλλογικές και ατομικές εκθέσεις.
2. Η ενημέρωση, η έρευνα, τα εργαστήρια και οι παρουσιάσεις.
3. Τα έργα μικρής κλίμακας και περιορισμένης χρονικής διάρκειας, όπως τα pop-up έργα.
4. Η τέχνη στον δημόσιο χώρο.
Τι γίνεται με τη βιωσιμότητα;
Η κοινωνική βιωσιμότητα (social sustainability), αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις σκοπούς του “placemaking“.
Για να επιτευχθεί, όμως, η κοινωνική βιωσιμότητα, η οποία σε μεγάλο βαθμό ορίζει και ορίζεται από την οικονομική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα, απαιτείται μια σχέση μακράς διαρκείας όλων των ενδιαφερόμενων μελών, η οποία θα μπορούσε τόσο να μεταμορφώσει, όσο και να διατηρήσει τους δημόσιους χώρους.
Για να εγγυηθεί, όμως, κανείς την κοινωνική αυτή βιωσιμότητα, απαιτούνται κάποιες παράμετροι, όπως:
1. Η αποδοχή στην διαφορετικότητα (inclusiveness).
2. Ο πειραματισμός με προσωρινές δραστηριότητες (pop-up).
3. Η δημιουργία κοινόχρηστων χώρων αλληλεπίδρασης (common spaces).
4. Η προσβασιμότητα για όλους (accessibility).
5. Ο σχεδιασμός στην ανθρώπινη κλίμακα.
6. Τα ελκυστικά αστικά περιβάλλοντα (great places).
Τα ελκυστικά αστικά περιβάλλοντα αποτελούν τον βασικό άξονα για την κοινωνική βιωσιμότητα, κατά τη διαδικασία του “placemaking“. Οι παράμετροι που δημιουργούν τέτοιου είδους αστικά περιβάλλοντα είναι μεταξύ άλλων η ενισχυμένη αίσθηση ασφάλειας, ταυτότητας και αξίας, έννοιες που βοηθούν στην αποδοτικότερη κοινωνική ενσωμάτωση.
Creative Placemaking
Κατά το “creative placemaking”, έναν όρο που εμπνεύστηκε η Ann Markusen και η Anne Gadwa Nicodemus, συγγραφείς του βιβλίου “Creative Placemaking“, τόσο δημόσιοι, όσο και ιδιωτικοί, μη κερδοσκοπικοί και κοινοτικοί τομείς συνεργάζονται για να διαμορφώσουν στρατηγικά τον φυσικό και κοινωνικό χαρακτήρα μιας γειτονιάς, μιας ολόκληρης περιοχής , ή μιας πόλης γύρω από τις τέχνες και τις πολιτιστικές δραστηριότητες.
Με άλλα λόγια, το Creative Placemaking αξιοποιεί τις τέχνες και τον πολιτισμό για να εμπλακεί, να αναζωογονήσει και να αναδιαμορφώσει τις κοινότητες και τους τόπους στους οποίους δρουν.
Η δημιουργία τόπων που καλλιεργούνται από έργα τέχνης, απαιτεί κανείς να τους νιώσει, να τους βιώσει και να τους εξερευνήσει. Η δημόσια τέχνη χρησιμοποιείται διεθνώς ως εργαλείο δημιουργίας τόπων, για την προώθηση της αστικής αναγέννησης και την ενίσχυση του κοινωνικού κεφαλαίου.
Το New European Bauhaus έρχεται να ενισχύσει τον σημαντικό ρόλο της τέχνης και του πολιτισμού στην δημιουργία τόπων που προβάλουν την ομορφιά σαν αναπόσπαστο εργαλείο για την επιτυχεία μιας κοινότητας.
“The New European Bauhaus is a creative and interdisciplinary initiative that connects the European Green Deal to our living spaces and experiences.The New European Bauhaus initiative calls on all of us to imagine and build together a sustainable and inclusive future that is beautiful for our eyes, minds, and souls.Beautiful are the places, practices, and experiences that are: Enriching, inspired by art and culture, responding to needs beyond functionality.Sustainable, in harmony with nature, the environment, and our planet.Inclusive, encouraging a dialogue across cultures, disciplines, genders and ages.” New European Bauhaus, beautiful | sustainable | together
Ο εντοπισμός και η δημιουργική κεφαλαιοποίηση αυτών των υποχρησιμοποιούμενων περιουσιακών στοιχείων μπορεί να οικοδομήσει αυτό το «κοινωνικό κεφάλαιο» και να πυροδοτήσει ένα νέο κοινοτικό πνεύμα—ενισχύοντας τη ζωτικότητα, υποστηρίζοντας την οικονομική ανάκαμψη και ανάπτυξη και βγάζοντας τους ανθρώπους έξω. Το creative placemaking μπορεί να επαναχρησιμοποιήσει τους υπάρχοντες προορισμούς και, μέσω της τέχνης, να δημιουργήσει νέους, που θα ενθαρρύνουν τους κατοίκους να τους επισκέπτονται και να τους ζουν.
Digital Placemaking
Η ψηφιακή δημιουργία τόπων ενδιαφέρεται για το πώς μπορεί να αξιοποιηθεί η τεχνολογία ώστε να εμβαθύνει τη σύνδεση των ανθρώπων με τη δημόσια σφαίρα αλλά και αυτήν μεταξύ τους.
Η πρακτική του digital placemaking βοηθά τους πολίτες να γνωρίσουν ξεχασμένους τόπους και να αναδημιουργήσουν προσωπικές εμπειρίες χρησιμοποιώντας την τεχνολογία, μέσα από τη δημιουργία ψηφιακών χώρων.
Στην βάση του, η “δημιουργία τόπων” μας υπενθυμίζει ότι οι χώροι που κατοικούμε ή επισκεπτόμαστε, ακόμη και στον εικονικό κόσμο, δεν είναι απλώς λειτουργικοί, αλλά ενημερώνουν και ενισχύουν την ανθρώπινη εμπειρία.
Credits: These incredible drone displays show what unfinished buildings could look like
Εν κατακλείδι
Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως κατά τη διαδικασία του Placemaking δεν είναι όλες οι αποφάσεις προκαθορισμένες. Αντιθέτως, πρόκειται για μια εξελισσόμενη διαδικασία ανάμεσα στους πολίτες και τα λοιπά ενδιαφερόμενη μέρη, όπως την πολιτεία, τους επενδυτές, τις ακτιβιστικές οργανώσεις κ.α., οι οποίοι ουσιαστικά χρησιμοποιούν τη συσσωρευμένη γνώση της εκάστοτε κοινότητας προς όφελος όλων.
Το Placemaking καθοδηγείται από την Κοινότητα, με ένα συγκεκριμένο όραμα και, άρα, δεν είναι μια προσέγγιση από πάνω προς τα κάτω αλλά ακριβώς το αντίθετο.
Είναι συνεργατικό και πάντα τοποθετεί τη χρηστικότητα πριν από τη μορφή. Είναι προσαρμόσιμο, περιεκτικό και επικεντρώνεται στη δημιουργία προορισμών. Είναι, όπως συζητήθηκε παραπάνω, συγκεκριμένο για το πλαίσιο στο οποίο χρησιμοποιείται, δυναμικό και διεπιστημονικό. Δεν προσφέρει λύσεις “αντιγραφής-επικόλλησης”, ή μια δοκιμασμένη σχεδίαση “μαζικής παραγωγής”. Είναι, δηλαδή, site-specific και δεν εξαρτάται από ρυθμιστικούς ελέγχους και κάποια ανάλυση κόστους-οφέλους.
Στοιχεία Έργου
Τίτλος έργου Placemaking _ Εισαγωγή και κατανόηση, ο ρόλος του δημόσιου χώρου στη διαμόρφωση ανθεκτικών κοινοτήτων & ο ρόλος των κοινοτήτων στη δημιουργία ανθεκτικών δημόσιων χώρων
Τυπολογία Θεωρία
Συγγραφέας Ξένια Μαστοράκη – Αρχιτέκτων Τοπίου & ιδρύτρια LandmArch
Βιβλιογραφία
A Short History Of [Placemaking]
How to implement street transformations: A focus on pop-up and interim road safety projects
Defining Creative Placemaking
Just Released: Problem Solving Through Arts and Cultural Strategies
What Is Placemaking?
The Importance of Placemaking: Public Art’s Role in Returning Communities in Work and Play
Project for Public Spaces (PPS), 2004. PLACEMAKING, what if we built our cities around places?, New York, PPS
Place Leadership Academy, 2020. Nordic Place Branding Report, Stockholm, Future Place Leadership
LINK ARKITEKTUR, TRYGGARE SVERIGE, FUTURE PLACE LEADERSHIP, 2020. Placemaking in the Nordics, Stockholm, Nordic Placemaking
Alexander Ståhle, 2018. PUBLIC SPACEMAKING, Stockholm. Spacescape in collaboration with UN HABITAT URBAN ECONOMY AND FINANCE BRANCH. Funded by Leif Blomkvist Forskningsstiftelse
Dana Wall, 2019. Tactical Urbanism for Placemaking, Chicago, National Association of Realtors
Meredith Glaser, Mattjis van’t Hoff, Hans Karssenberg, Jeroen Laven, Jan Van Teeffel, 2012. The City at the Eye Level, Delft, Eburon Academic Publishers
READ ALSO: Doha Icons | Doha’s contemporary architecture through the lens of photographer Pygmalion Karatzas.