Η 10η διοργάνωση της ημερίδας ΕΣΩ για το interior design και την αρχιτεκτονική ολοκληρώθηκε με επιτυχία στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση επιτυγχάνοντας μια πρώτη αλλά εξαιρετικά σημαντική σκιαγράφηση της μεταπανδημικής κοινωνίας και πόλης σε αναζήτηση νέων τρόπων δράσης και σχεδιασμού. Η διάβαση προς ένα Νέο Ευρωπαϊκό Μπάουχαους τέθηκε στο επίκεντρο των συζητήσεων με τους ομιλητές να μιλούν για συμπερίληψη, αειφορία, συμμετοχή και bottom-up διαδικασίες στην αρχιτεκτονική.
Η δέκατη διοργάνωση της ημερίδας ΕΣΩ πραγματοποιήθηκε σε στρατηγική συνεργασία και συνεπιμέλεια του Archisearch με το Ίδρυμα Mies Van Der Rohe ως συμπαραγωγή της Design Ambassador, του +Design Magazine και της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση.
-από την Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου
Τη συζήτηση, στη σκηνή της φετινής ΕΣΩ, άνοιξε ο αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός Joel Sanders με την παρουσίαση Researching With a Queer Lens, γύρω από ζητήματα φύλου και συμπερίληψης στην αρχιτεκτονική.
Ο Sanders έθεσε στο επίκεντρο της προβληματικής του τα σχεδιαστικά πρότυπα παγκοσμίως, τα οποία ορίζουν το «κανονικό σώμα» ως το λευκό, αρσενικό, ετεροκανονικό, παραγωγικό σώμα απευθυνόμενα σχεδόν εξολοκλήρου σε αυτό, εισάγοντας την ανάγκη για σχεδιαστικό ακτιβισμό (design activism).
Περιγράφοντας την προσωπική του πορεία στο πεδίο του ακτιβισμού, μέσα από σχεδιαστικές πρακτικές, ο Sanders έθεσε ως αφετηρία το βιβλίο Stud: Architectures of Masculinity (1996) το οποίο, εν μέσω της κρίσης του AIDS στη Νέα Υόρκη της δεκαετίας του ’90, επιχειρεί να σκιαγραφήσει τους τρόπους κατασκευής της λευκής, τοξικής αρρενωπότητας και να τους ανατρέψει σε επίπεδο χώρου. Δύο δεκαετίες αργότερα και ενώ η αντίληψη περί δυαδικότητας στη προσέγγιση των φύλων μεταβάλλεται ραγδαία, ο Sanders λανσάρει τη πλατφόρμα MIXdesign η οποία αποσκοπεί να λειτουργήσει ως δεξαμενή ιδεών και καθοδήγησης για πρακτικές συμπεριληπτικού σχεδιασμού σε ζητήματα φύλου, φυλής, αναπηρίας, πολιτιστικής και θρησκευτικής ιδιαιτερότητας.
Συσπειρώνοντας φωνές από τα πεδία της αρχιτεκτονικής, της κοινωνιολογίας, της νομικής επιστήμης και της δημόσιας υγείας, η πλατφόρμα MIXdesign αποσκοπεί στην εξάλειψη του στιγματισμού και του διαχωρισμού των σωμάτων που αποκλίνουν από τη νόρμα του «κανονικού». Επίσης, η πλατφόρμα απευθύνεται άμεσα στη μεταπανδημική κοινωνία και πόλη, προωθώντας μια σχεδιαστική προσέγγιση του δημόσιου χώρου που ισορροπεί τη διάδραση μεταξύ των ατόμων με την κοινωνική αποστασιοποίηση υπό τη λογική «μένουμε ασφαλείς και ταυτόχρονα συνδεδεμένοι».
Στο πάνελ Environmental & Cultural Narratives ο αρχιτέκτονας και πρόεδρος της ECOWEEK, Ηλίας Μεσσίνας, συντόνισε τη συζήτηση μεταξύ των αρχιτεκτόνων και ερευνητών Ανδρέα Θεοδωρίδη, Λυδίας Ξυνογαλά και Θωμά Δοξιάδη. Στο επίκεντρο του διαλόγου τέθηκε η σχέση της αρχιτεκτονικής με το περιβάλλον φυσικό τοπίο ως μια συμβιωτική συνύπαρξη, σε αρμονία, όπου τα δύο μέρη επωφελούνται το ένα από το άλλο και συνδιαμορφώνονται δυναμικά, με την αρχιτεκτονική να προσεγγίζεται, έτσι, ως το σκηνικό της ανθρώπινης ιστορίας.
Οι αρχιτέκτονες συνομίλησαν για όσα τους δίνουν έμπνευση, για τη σημασία της αφήγησης στο σχεδιασμό, για τη φύση της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης αλλά και για τον εκθεσιακό χώρο ως πεδίο αρχιτεκτονικής έκφρασης.
Ο Ανδρέας Θεοδωρίδης υπερτόνισε την ανάγκη για διεπιστημονικότητα στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση καθώς και για συνδιαμόρφωση του αρχιτεκτονικού έργου σε αγαστή συνεργασία με τους χρήστες, που θα το κατοικήσουν, και το φυσικό περιβάλλον. Επιδιώκοντας σταθερά, μέσα από το έργο της, την άμβλυνση της ιστορικής διάκρισης φύσης-πολιτισμού, η Λυδία Ξυνογαλά όρισε ως πηγή προσωπικής της έμπνευσης τη γεωλογία και τη πρόσμιξη υλικών, που συμβαίνει αυθόρμητα στη φύση, σε συνδυασμό με φιλοσοφικές προσεγγίσεις ενώ μίλησε για δεοντολογία στη χρήση των αρχιτεκτονικών υλικών, με σκοπό τη βιωσιμότητα του πλανήτη, αλλά και την ανάγκη για συστηματική συντήρηση και φροντίδα τους σε βάθος χρόνου. Απέναντι σε μια τεχνοκρατική, αρκετά αρσενική, αντίληψη της αρχιτεκτονικής, η Ξυνογαλά πρότεινε τη συστηματική εξάσκηση της προσοχής των φοιτητών αρχιτεκτονικής στα αλληλένδετα κομμάτια της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και δημιουργίας.
Μια εξίσου λεπταίσθητη και ουσιαστική προσέγγιση περί αρχιτεκτονικής υιοθέτησε και ο Θωμάς Δοξιάδης μιλώντας για τη σημασία νοηματοδότησης του αρχιτεκτονικού έργου και την ανάγκη «να σκύψουμε με αγάπη για να ανακαλύψουμε ξανά το εμφανές». Σχετικά με την αρχιτεκτονική εκπαίδευση ανέφερε πως «η εποχή που ο αρχιτέκτονας ήταν εκφραστής της ουτοπίας έχει πια περάσει και τώρα χρειάζεται να γίνει εκφραστής της εντοπίας» κάνοντας διαχείριση ενός δυναμικού συστήματος από ροές και ενός συνόλου παραγόντων που επηρεάζουν το αρχιτεκτονικό έργο χωρίς να τους έχει προδιαγράψει. Σχετικά με την εφήμερη αρχιτεκτονική του εκθεσιακού χώρου, ο Ανδρέας Θεοδωρίδης όρισε την έκπληξη ως βασικό συστατικό του σχεδιασμού, που αποσκοπεί στην εντύπωση εναλλακτικών τρόπων σκέψης και συνύπαρξης στο μυαλό του θεατή, η Λυδία Ξυνογαλά επεσήμανε τη σημασία της δημιουργίας διαλόγου ανάμεσα σε διαφορετικούς δημιουργούς ενώ ο Θωμάς Δοξιάδης περιέγραψε το εκθεσιακό πλαίσιο ως τόπο έκφρασης και πειραματισμού.
Στη συζήτηση που είχε ο Ivan Blasi, επιμελητής και διευθυντής προγράμματος των βραβείων Mies van der Rohe, με την Αφροδίτη Παναγιωτάκου, διευθύντρια πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, κομβικά σημεία αποτέλεσαν η κοινωνική ευθύνη της αρχιτεκτονικής, ο ρόλος του δημόσιου χώρου στη καθημερινή ζωή των πολιτών καθώς και η γονιμοποίηση της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πράξης από διαφορετικά και αναπάντεχα πεδία ενδιαφέροντος όπως οι κοινωνικές επιστήμες και η δημοσιογραφία.
Υλοποιημένο παράδειγμα και καταλύτης της συζήτησης υπήρξε η έκθεση ψηφιακής τέχνης Plásmata: Bodies, Dreams, and Data που πραγματοποιείται από τις 23 Μαΐου έως τις 10 Ιουλίου 2022 στο Πεδίον του Άρεως, έναν από τους πιο σημαντικούς δημόσιους χώρους της Αθήνας.
Αναπόφευκτα, η συζήτηση κινήθηκε γύρω από ζητήματα τέχνης με έμφαση στο δίπολο: τέχνη προσβάσιμη για όλ@ στο δημόσιο χώρο και τέχνη προσβάσιμη με εισιτήριο σε ιδιωτικούς χώρους όπως τα μουσεία και οι γκαλερί.
Η Αφροδίτη Παναγιωτάκου υπερθεμάτισε τη κοινωνική δέσμευση του Ιδρύματος Ωνάση για συνεισφορά στα «κοινά» και μίλησε για ανάγκη εκδημοκρατισμού της μουσειακής εμπειρίας μέσα από μια ανοιχτή επιμελητική διαδικασία που θα μεταμορφώνει το τοπικό σε διεθνές και αντίστροφα. Τέλος, η Αφροδίτη Παναγιωτάκου έθεσε στον Ivan Blasi το σύνθετο ερώτημα του ποιος θα έπρεπε να αποφασίζει για το τι χτίζεται – προστίθεται στη πόλη – και του τι κατεδαφίζεται – αφαιρείται από αυτή – σε άμεση συνάρτηση με την κοινωνική ευθύνη του αρχιτέκτονα απέναντι στη ματαιοδοξία του δημιουργού, στην οποία εκείνος απάντησε υποστηρίζοντας τη δέσμευση των Ευρωπαϊκών Βραβείων Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής (Mies van der Rohe Award) απέναντι σε δημόσια έργα κοινωνικής ωφέλειας που προάγουν τις δημοκρατικές αρχές της συμπερίληψης και της συμμετοχής σε άμεση αντιπαραβολή με τη λογική του starchitect.
Αμέσως μετά, πραγματοποιήθηκαν οι βραβεύσεις Archisearch Lifetime Achievement Awards σε τρεις σημαντικές γυναίκες – τη Σέβα Καρακώστα, τη Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη και τη Νέλλα Γκόλαντα – για τη συνολική συνεισφορά τους στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και των τεχνών. Η Σέβα Καρακώστα παρέλαβε το βραβείο αναφέροντας πως «το απλό είναι και το πιο δύσκολο» και πως η κινητήριος δύναμη για το έργο της ήταν η αναζήτηση της ελληνικότητας στην αρχιτεκτονική. Εκτός από εξαιρετικά παραδείγματα κατοικιών, σύμφωνα με τις αρχές του κριτικού τοπικισμού, αρκετά πριν το ρεύμα αυτό καθιερωθεί στην ελληνική αρχιτεκτονική σκηνή, η αρχιτέκτονας Σέβα Καρακώστα ασχολήθηκε ενεργά και με τον αστικό σχεδιασμό παραδίδοντας σημαντικά έργα στη καρδιά της Αθήνας όπως η πλατεία Κλαυθμώνος, το Άλσος Παγκρατίου και ο πεζόδρομος της Φωκίωνος Νέγρη.
Επόμενη βραβευθείσα, η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη ανέβηκε στο βήμα της ΕΣΩ σημειώνοντας πως «η αρχιτεκτονική σμιλεύει το χαρακτήρα των ανθρώπων που τη βιώνουν». Ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και υπεύθυνη των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη είναι κεντρική φιγούρα στην αποθησαύριση της ελληνικής αρχιτεκτονικής παραγωγής, αναζητώντας και καταγράφοντας, ακούραστα, τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά έργα του τόπου μας. Τον κύκλο βραβεύσεων έκλεισε η υπέροχη Νέλλα Γκόλαντα μιλώντας για «ένα αρχιτεκτονημένο τοπίο που καλλιεργεί τον άνθρωπο ανυποψίαστα». Μέσα από έργα απαράμιλλης αισθητικής και ευαισθησίας, όπως η Γλυπτή Προκυμαία Φλοίσβου στο Παλαιό Φάληρο (1984-1986) και το Ανοιχτό Γλυπτό Θέατρο στο Λατομείο της Αιξωνής στην Άνω Γλυφάδα (1984-1992), η εικαστικός και γλύπτρια αστικού τοπίου Νέλλα Γκόλαντα εφάρμοσε την ιδέα της Total Art, υιοθετώντας μια ολιστική σχεδιαστική προσέγγιση στο δημόσιο χώρο, με σκοπό τη δημιουργία κατοικημένων γλυπτών τοπίων, από πέτρα και σκυρόδεμα, που λειτουργούν ως βιωματικοί, δημοκρατικοί τόποι συνύπαρξης.
Στο πάνελ Cultural Heritage, ο αρχιτέκτονας και Curator-in-Chief του οργανισμού New London Architecture (NLA), Peter Murray, συνομίλησε με τους αρχιτέκτονες Xander Vermeulen Windsant και María Langarita, από την Ολλανδία και την Ισπανία αντίστοιχα, διακριθέντες στα Ευρωπαϊκά βραβεία σύγχρονης αρχιτεκτονικής – Mies van der Rohe Award, με σημαντική εμπειρία στη διαχείριση και επανάχρηση υπάρχοντος κτηριακού αποθέματος και στην αρμονική επανένταξή του στο σύγχρονο πολιτιστικό και κοινωνικό γίγνεσθαι.
Με αφορμή τη ριζοσπαστική ανακαίνιση του συγκροτήματος διαμερισμάτων DeFlat Kleiburg στο Άμστερνταμ, που χάρισε στα γραφεία XVW architectuur και NL Architects το Mies van der Rohe Award το 2017, ο Xander Vermeulen Windsant μίλησε για τη σημασία του συνδυασμού υψηλής ποιότητας στέγασης σε προσιτές τιμές. Για τον Windsant τόσο η πόλη όσο και τα κτήρια, που την απαρτίζουν, χρειάζονται εξυγίανση από μέσα προς τα έξω ενώ σημείωσε πως «η μεγαλύτερη πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η αρχιτεκτονική τις επόμενες δεκαετίες είναι η συστηματική έρευνα και η στοχευμένη παρέμβαση πάνω στον ήδη υπάρχον αστικό ιστό και το κτηριακό απόθεμα των πόλεων». Η María Langarita, από την άλλη, στάθηκε στην εφήμερη αρχιτεκτονική και στο αποτύπωμα που αυτή αφήνει στον τόπο που παροδικά κατοικεί. Για την Langarita, η γνώση, που εμπερικλείει κάθε αρχιτεκτονική παρέμβαση καθορίζοντας την ατμόσφαιρα που αυτή δημιουργεί, εμποτίζει τον χώρο και ταξιδεύει στο χρόνο της ζωής κάθε κτίσματος μέσα από διαφορετικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, ενεργοποιώντας, κάθε φορά, τους εκάστοτε χρήστες.
Η επανάχρηση για την Langarita αφορά τη διαχείριση μιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και τη δημιουργία μιας νέας, που θα παραδοθεί στους αρχιτέκτονες του μέλλοντος, μέσα από ένα συγκεκριμένο και συγκροτημένο σύστημα κανόνων και μεταβλητών, που οφείλουν να είναι αντιληπτοί και προσβάσιμοι.
Στο πάνελ New Lives, οι αρχιτέκτονες Πάνος Σακκάς, Γιώργος Μητρούλιας, Ήβη Διαμαντοπούλου και ο designer Jaffer Kold συζητούν με τον αρχιτέκτονα και πρόεδρο της ECOWEEK, Ηλία Μεσσίνα, και την αρχιτέκτονα Sara Kolata για βιώσιμες σχεδιαστικές πρακτικές, με θετικό αντίκτυπο στο περιβάλλον, καθώς και για τις σύγχρονες τεχνολογικές καινοτομίες που τις διευκολύνουν και τις καθιστούν, μαζικά, εφικτές. Η επανάχρηση έχει και εδώ πρωταγωνιστικό χαρακτήρα ως η φυσική συνέχεια κάτι οικείου.
Συζητώντας για τη μεθοδολογία κάθε γραφείου, ο Γιώργος Μητρούλιας, εκπροσωπώντας τους AREA, έθεσε το διάλογο και τη πολυφωνία στο επίκεντρο, ο Πάνος Σακκάς, από την ομάδα The New Raw, μίλησε για τη σημασία της εμπειρικής μάθησης μέσα από μια διαδικασία δοκιμών (trial & error) ενώ ο Jaffer Kold έθεσε το κοινωνικό πρόσημο και την ανθρωπολογική διάσταση της αρχιτεκτονικής στη καρδιά της σχεδιαστικής προσέγγισης των New Affiliates. Αναζητώντας απαντήσεις στο ερώτημα «Γιατί επανάχρηση;» η Ήβη Διαμαντοπούλου μίλησε για οικολογική ηθική αλλά και για μη-συμβατικά υλικά, που διευρύνουν τα όρια του πειραματισμού, ο Πάνος Σακκάς τόνισε το ενδιαφέρον των The New Raw για τη δημιουργία νέας αξίας από το παλιό, που έχει απορριφθεί, ενώ ο Γιώργος Μητρούλιας όρισε την επανάχρηση ως μια μοναδική δημιουργική ευκαιρία που ωθεί τον αρχιτέκτονα να ορίσει τη σχεδιαστική του ελευθερία μέσα από τους περιορισμούς που, αναπόφευκτα, θέτει το υπάρχον.
Και οι τέσσερις ομιλητές υπερθεμάτισαν το περιβαλλοντικό και κοινωνικό αποτύπωμα της επανάχρησης και έθεσαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τη δημιουργία αρχιτεκτονικών υβριδίων, που δημιουργούν ερωτήματα και εγείρουν το διάλογο, παράγοντας, τελικά, νέες χωρικές αφηγήσεις σε στενή σύνδεση με τον τόπο.
Η επανάχρηση, ως δημιουργική πράξη, διασφαλίζει την ιστορική συνέχεια, μέσα από τη μεταμόρφωση και την αναζήτηση της διαφορετικότητας, εμπλέκοντας τεχνολογικές καινοτομίες που λειτουργούν ως εργαλεία και όχι ως λύσεις αυτά καθαυτά.
Οι συζητήσεις της 10ης ΕΣΩ ολοκληρώθηκαν με το πάνελ Forms of Living & Sustainability through transformation όπου ο Ivan Blasi μίλησε με τους αρχιτέκτονες Frederic Druot και Jose Toral, από την Γαλλία και την Ισπανία αντίστοιχα, για την αρχιτεκτονική ως ανθρωποκεντρική πρακτική, με στόχο να συνδέσει τους ανθρώπους, καθώς και για τη σχέση της κατοίκησης με την πόλη.
Διακριθέντες στα Ευρωπαϊκά βραβεία σύγχρονης αρχιτεκτονικής – Mies van der Rohe Award για δύο σημαντικά οικιστικά έργα, το Grand Parc στο Μπορντώ και το 85 Social Housing Units στη Βαρκελώνη, ο Frederic Druot και ο Jose Toral εστίασαν σε αφηγήσεις καθημερινών ανθρώπων και θέματα αειφορίας ως τα κλειδιά του σχεδιασμού τους, αντίστοιχα.
Βραβευθέντα το 2019 με Mies van der Rohe Award, τα γραφεία Frédéric Druot Architecture, Lacaton & Vassal Architectes και Christophe Hutin Architecture προχώρησαν σε αποκατάσταση και ανακαίνιση τριών κτηρίων κοινωνικής κατοίκησης, αρχικής κατασκευής της δεκαετίας του 1960, θέτοντας στο επίκεντρο το χρήστη και τις ανάγκες του, πραγματοποιώντας ήπιες παρεμβάσεις με σεβασμό και αβροφροσύνη. Ο πυρήνας του νέου σχεδιασμού, που υλοποιήθηκε χωρίς οι ένοικοι των 530 διαμερισμάτων που στεγάζουν συνολικά τα 3 κτήρια να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, αφορά την προσθήκη μιας νέας πρόσοψης, στην επιδερμίδα του κάθε κτηρίου, η οποία συντελεί στην αύξηση των ημιυπαίθριων χώρων της κατοίκησης, που λειτουργούν ως κήποι και μπαλκόνια, συντελώντας, έτσι, στην εντύπωση πως “βρίσκεσαι μέσα σε ένα σκάφος εφόσον μπορείς πάντα να βλέπεις τον ουρανό”.
Ανάμεσα στους 7 φιναλιστ των φετινών βραβείων σύγχρονης ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής, το γραφείο Peris +Toral Arquitectes, σχεδίασε ένα πρότυπο κτήριο κοινωνικής κατοίκησης, στη συνοικία Cornellà de Llobregat της Βαρκελώνης, το μεγαλύτερο οικιστικό κτήριο της Ισπανίας με ξύλινη στατική δομή, αποκλειστικά από τοπική ξυλεία, στοχεύοντας στο ελάχιστο δυνατό περιβαλλοντικό αποτύπωμα του κτηρίου αλλά και στη όσο το δυνατόν πιο αρμονική σύνδεσή του με τον αστικό ιστό, μέσα από ένα σύστημα υπαίθριων και ημιυπαίθριων δωματίων, που εισάγουν, ομαλά και σχεδόν ανεπαίσθητα, το χρήστη από το δημόσιο χώρο της πόλης στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού του.
Η φετινή ΕΣΩ ολοκληρώθηκε αποκαλύπτοντας μια νέα γενιά αρχιτεκτόνων που επαναπροσδιορίζει το μαζί, στρέφοντας το βλέμμα προς τη κοινωνία και αποκηρύσσοντας τη περσόνα του δημιουργού-καλλιτέχνη, μια νέα γενιά σχεδιαστών σε διαρκή και δυναμική αναζήτηση μιας νέας αισθητικής προσέγγισης άρρηκτα συνδεμένης με τη βιωσιμότητα, τη κυκλική οικονομία και την αειφορία.
READ ALSO: L’Avventura Hotel in Psiri, Athens | Α2_Architects