Με αφορμή τη διάλεξη ‘Σκίτσο>Προοπτικό>Έργο’ του αρχιτέκτονα Μέμου Φιλιππίδη, τον Ιούλιο 2025 στο Ρομάντζο σε διοργάνωση του Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, η αρχιτέκτονας και αρχισυντάκτρια του Archisearch.gr, Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου, μίλησε μαζί του για τα στάδια της αρχιτεκτονικής μελέτης, για την αυτόφωτη δύναμη και μαγνητική γοητεία του αρχιτεκτονικού σκίτσου, για τη λειτουργία της κάτοψης ως “αόρατης αντλίας” στο σώμα των κτηρίων, για το πώς η αρχιτεκτονική σχεδιάζεται από αρχιτέκτονες αλλά βιώνεται και κατοικείται από πελάτες, για την φωτογράφιση της αρχιτεκτονικής, τη σχέση του αρχιτεκτονικού έργου με το σώμα και την τροφοδότηση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού από τον κινηματογράφο, καθώς και για το μέλλον των mplusm architects.
Ο Μέμος Φιλιππίδης είναι, μαζί με τη Μαρίτα Νικολούτσου, συνιδρυτής των Mplusm Architects.
~
~
~
Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου: «Σκίτσο-Προοπτικό-Έργο». Από την εμπειρία σας, σε μια αρχιτεκτονική μελέτη, η αλληλουχία σχεδιαστικών πράξεων – από την σύλληψη της αρχικής ιδέας (σκίτσο), την επικοινωνία της προς τα έξω (προοπτικό) και την υλοποίηση-κατασκευή (έργο) – είναι γραμμική;
Μέμος Φιλιππίδης: Νομίζω το να υπάρχει μια γραμμική σχέση ανάμεσα σε στάδια εξέλιξης έχει μια θετική χροιά. Αναγνωρίζουμε, ή θα έλεγα, αναζητούμε μια γραμμική σχέση στην ανάπτυξη ενός επιχειρήματος – ότι υπάρχει αρχή, μέση και τέλος όπου το ένα να οδηγεί στο άλλο. Τότε, στο μυαλό μας, η όλη διαδικασία αποκτά και μια λογική ακολουθία, μια εξήγηση.
Αν περάσουμε τώρα στην αρχιτεκτονική μελέτη, εκεί τα σκίτσα και τα προοπτικά είναι σαν ομόκεντρες ακτίνες που θέλουν να φτάσουν στο έργο.
Μόνο που πίσω από κάθε προοπτικό δεν υπάρχει ένα σκίτσο. Η πρόσφατη διάλεξη μου, διαισθανόμενη αυτή τη σπανιότητα του σκίτσου, ανέλαβε να φωτίσει, να κάνει μια ανασκαφή να εντοπίσει τα λίγα πρόσφατα σκίτσα αλλά και τα πάμπολλα προηγούμενα που είχαν γίνει χωρίς κάποιο έργο στον ορίζοντα.
Σκίτσα “χωρίς έργο στον ορίζοντα” από την εποχή που ο Μέμος Φιλιππίδης υπηρετούσε στο Ναυτικό (1994-1995).
Θα έλεγε κανείς ότι η άνθηση των σκίτσων, στα διαδοχικά βιβλία σκίτσων που έδειξα, επιχειρούσε τότε να παράγει ένα σύνολο από εικόνες, ένα λεξιλόγιο αρχιτεκτονικής με ευνοϊκές συνθήκες – απουσία έργου και αδυναμία ψηφιακού προοπτικού.
Τα μέσα και η ελευθερία στο σκίτσο έμοιαζαν απαράμιλλα: τα χρώματα, οι χώροι, οι αναλογίες, όλα μπορούσαν να ελεγχθούν. Και, σημαντικό, αποκτούσαν σχεδόν ακαριαία μια προσωπική υπογραφή, ένα μεγάλο ζητούμενο μετά από χρόνια σπουδών όπου δάσκαλοι και άλλοι θαυμαστοί αρχιτέκτονες είχαν αφήσει σαφώς το αποτύπωμα τους. Επιστρέφοντας σε αυτό που ανέφερα περί ακτινωτής διάταξης της μελέτης, όλα δείχνουν να συγκλίνουν προς το έργο και ας απουσιάζει συχνά το σκίτσο. Ακόμα όμως και σε αυτό το ακτινωτό μοντέλο που αναφέρω, στην πράξη πάμπολλες ανατροπές συνέβαιναν. Για παράδειγμα μια αντίστροφη πορεία, από το έργο στο σκίτσο: αναφέρομαι στην περίοδο των σπουδαστικών μου ταξιδιών όπου το σκίτσο αποτελούσε πέρα από την καταγραφή, τον αποκωδικοποιητή, τον μεταφραστή, την επεξήγηση και το μέσο κατανόησης του έργου άλλων.
Μια άλλη ανατροπή είναι ότι δεν υπήρχε ένα προοπτικό αλλά δεκάδες παραλλαγές προοπτικών για να δοκιμαστεί ένα χρώμα ή μια υφή στο εσωτερικό. Και παρότι όλα σαν βέλη στόχευαν το έργο, μπορεί όλα να παρέμεναν μετέωρα, χωρίς να φτάσουν στον στόχο τους: αν για παράδειγμα οι πελάτες διάλεγαν μια εταιρεία έτοιμων επίπλων. Επίσης η παρατακτική αναφορά, τα βέλη, στον τίτλο της διάλεξης “Σκίτσο>Προοπτικό>Έργο”, αποτελούσε απλά ένα στιγμιότυπο: το ίδιο το animation του τίτλου έδειχνε ότι η γραμμική σειρά λέξεων, όσο αναγκαία και να είναι για να διατυπωθεί ένας τίτλος, ανατρεπόταν σκόπιμα, αμέσως μετά, με ένα glitch. Δηλαδή όχι μόνο άλλαζε η κατεύθυνση των βελών αλλά γινόταν και μια αντικατάσταση λέξεων.
Αντί για τις τρεις λέξεις [Σκίτσο-Προοπτικό-Έργο], που όλοι είμαστε εξοικειωμένοι για τον ρόλο τους στην αρχιτεκτονική μελέτη, τη θέση τους έπαιρναν στιγμιαία, μπροστά στα μάτια μας, οι λέξεις φωτογραφία, κινηματογράφος και σώμα.
Σε αυτές τις γρήγορες εναλλαγές λέξεων, θέλησα να προϊδεάσω το κοινό ότι τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα από ό,τι φαίνεται: ότι θα μιλήσω για τον τρόπο που η επαγγελματική φωτογράφιση και ο κινηματογράφος επηρεάζουν τα προοπτικά και τα έργα μας.
Άρα ότι η μελετητική διαδικασία δεν είναι κλειστή αλλά ανοικτή σε άλλες τέχνες – όπου ήμουν διατεθειμένος να χαρτογραφήσω αναλυτικά τις διαδρομές, τις συγγένειες. Η πρώτη εικόνα της διάλεξης παρουσίαζε έτσι μια γραμμική σειρά και την ίδια στιγμή την ανέτρεπε.
ΜΑΠ: Μια διπλή ερώτηση. Ποιο θεωρείτε ως το μεγαλύτερο ατού του/της αρχιτέκτονα: το σκίτσο, το προοπτικό ή το έργο; Και, μετά το πέρας μιας μελέτης, ποιο από τα τρία αισθάνεστε ότι ανήκει περισσότερο στον/στην αρχιτέκτονα-δημιουργό;
ΜΦ: Έχω φτάσει να πιστεύω ότι το σκίτσο είναι ό,τι πιο προσωπικό στον αρχιτέκτονα. Είναι μια άμεση επέκταση του σώματος του, μια χειρονομία.
Το σκίτσο σαν διατύπωση έχει μέσα και κάτι το διαχρονικό -με το σκίτσο συμμετέχει κανείς σε μια παρακαταθήκη που πάει δεκαετίες πίσω: το μολύβι, οι ξυλομπογιές, το πενάκι παραμένουν σταθερά μέσα στα χρόνια. Μαζί με την τεχνολογική παλίρροια που εξαφάνισε την χειρωνακτική σχεδίαση με ταυ και τρίγωνο, το σκίτσο έγινε πολύ σπάνιο, απέκτησε μια κάπως νοσταλγική χροιά και μια ιδιωτικότητα – δεν αποτελούσε μέσο εξήγησης σε πελάτες. Άλλοτε κοιτούσα τα σκίτσα των αρχιτεκτόνων, αποζητώντας να δω ποιες ήταν οι πρώτες σκέψεις, η απαρχή της μελέτης. Κάτι που άρχισε να αδυνατίζει, μιας και καταλάβαμε ότι πολλά από τα σκίτσα αυτά γινόντουσαν μετά τη μελέτη, για λόγους επικοινωνίας. Η αρχή και το τέλος είχαν πια γίνει ασαφή. Είχα αρχίσει να παρατηρώ ότι τα σκίτσα των αρχιτεκτόνων είχαν πια εξαφανιστεί από τις δημοσιεύσεις και μεμονωμένες εκδόσεις ανέλαβαν να τα συγκεντρώνουν, ένα είδος δυσεύρετης “Κιβωτού του Νώε”.
Σκίτσα της Zaha Hadid.
Μόνη ίσως εξαίρεση τα εμπνευσμένα σκίτσα της Zaha Hadid, πολύτιμες απαρχές για να ερμηνευτούν περαιτέρω από τους ταλαντούχους συνεργάτες της στο γραφείο της. Αναμενόμενο θα έλεγε κανείς σε μια τόσο οραματική αρχιτεκτονική, η χειρονομία της δημιουργού να ακροβατεί μεταξύ γραμμής, επιφάνειας και βάθους, να απεικονίζει κάτι διφορούμενο. Για τη δική μας πλειοψηφία, το σκίτσο κανονικά θα αργοπέθαινε μαζί με τα γραμμικά σχέδια των rapidograph. Στη δική μου περίπτωση είχα τέτοια προϊστορία με το σκίτσο που αυτό έμελλε να επανεμφανιστεί. Όχι τόσο ως ελλειπτική διατύπωση μιας πρώτης ιδέας αλλά ως εργαλείο για να εξηγώ κατασκευαστικές ιδέες. Για παράδειγμα μια σειρά από δεκαπέντε σκίτσα μου στο tablet, με κολλάζ από εικόνες χεριών, βρυσών, πετσετών, κάνανε εύγλωττες και αντιληπτές όλες τις σκέψεις μου στα συνεργεία για ένα πολύπλοκο νιπτήρα σε ένα λουτρό.
Πάνω σε μιλιμετρέ υπόβαθρο, με διαστάσεις και στάθμες των μαρμάρων, τα σκίτσα αυτά θύμιζαν τα αξονομετρικά σχέδια των δασκάλων μας στην οικοδομική και, ταυτόχρονα, με τα κολλάζ τους, αποκτούσαν στα μάτια μου στιγμές αληθοφάνειας και εικαστικές αξίες.
Σκίτσα που λειτουργούν ως εργαλεία κατασκευαστικής επίλυσης μεταξύ αρχιτέκτονα και μαστόρων. Από την προσωπική συλλογή του Μέμου Φιλιππίδη.
Σε σχέση με την «ιδιωτικότητα» των σκίτσων, τα «δημόσια» προοπτικά έφεραν μια σαφή χρονική σφραγίδα. Απορροφώντας την πρόοδο της τεχνολογίας, μπορούσαν να αναπαριστούν ολοένα και πιο αληθοφανώς την αρχιτεκτονική πρόταση. Ήταν, όπως ρωτάτε, «ατού» το καλό προοπτικό, μόνο που φτάσαμε σε ένα σημείο που όλα τα προοπτικά ήταν εξίσου επαγγελματικά, ανατεθειμένα σε εξειδικευμένα γραφεία. Σε απόσταση λοιπόν από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα/δημιουργό, με αυξημένες ευθύνες των εξωτερικών αυτών γραφείων για την επίπλωση και τα χρώματα, τα προοπτικά γινόντουσαν εντυπωσιακές εικόνες στις οποίες δεν μπορούσα πια να αναγνωρίσω την πατρότητα του αρχιτέκτονα. Θα έλεγα ότι είχα αρχίσει να αναγνωρίζω πατρότητα γραφείου επεξεργασίας των προοπτικών. Η ταυτότητα του προοπτικού είχε αρχίζει να μετατίθεται έτσι εκτός αρχιτεκτονικού γραφείου.
Αν τα παραπάνω εικονογραφούν τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους το σκίτσο και το προοπτικό τείνουν να αποδεσμευτούν από τον/την αρχιτέκτονα, αντίστοιχα ευρήματα μπορούμε να εντοπίσουμε και στο ίδιο το έργο, αυτό που ευρέως θεωρείται το απόλυτο πνευματικό τέκνο του/της. Πράγματι το έργο αποτελεί ύψιστο αποδεικτό μέσο για μια ολόκληρη διαδικασία μελέτης και επίβλεψης.
Αλλά, εξ ορισμού, πόσο μπορεί να σου ανήκει ένα έργο που είναι “ιδιωτικό”;
Θα έλεγα ότι παρότι διεκδικούμε την εικόνα και την κατασκευή του έργου, από την αρχή το ιδιοκτησιακό καθεστώς είναι σαφές και αποφασισμένο. Είναι θα έλεγα και στις προθέσεις μας στο γραφείο με τη Μαρίτα Νικολούτσου να ανταποκρινόμαστε στα όνειρα των πελατών μας, έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα περιέχει στοιχεία οικειότητας για αυτούς.
ΜΑΠ: Τι είναι, τελικά, οι «παπάρες» στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και γιατί αυτή η (άτυπη) ορολογία έχει εκλείψει, όπως παρατηρήσατε, στις μέρες μας;
ΜΦ: Φαινομενικά, όπως παρατήρησα στη διάλεξη, οι παπάρες ως επίσημη ορολογία έχει εκλείψει. Θυμάμαι να την αναφέρουν παλιότερα με κάποια περηφάνεια μεγάλοι αρχιτέκτονες, περιγράφοντας τις όψεις ή τα προοπτικά τους. Θα έλεγα ότι εκεί συγκεντρωνόταν μια ιδιαίτερη ομορφιά, μια ταυτότητα στον τρόπο που μπαίναν τα κυπαρίσσια, οι ουρανοί, τα φυτά.
Γιατί, πράγματι, σε κομβικές θέσεις, οι παπάρες αντιστάθμιζαν τη σκληρότητα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής γραφής και την καθοδηγούσαν πίσω στην οικειότητα του Αττικού τοπίου, στη διαχρονική αξία των δένδρων της Μεσογείου.
Ξάφνου, μπροστά στα μάτια μας, οι φαινομενικά “ξένες” μεγάλες γραμμές της διεθνούς αρχιτεκτονικής είχαν μαλακώσει και εγκλιματιστεί πάνω από τα παραδοσιακά καΐκια, τη σκιτσαρισμένη στο χέρι λιθοδομή, τις διάσπαρτες κουκουναριές.
Σκίτσα “με παπάρες” από τον αρχιτέκτονα Νίκο Βαλσαμάκη.
Η ορολογία της παπάρας έχει εκλείψει από την επίσημη βιβλιογραφία αλλά, παραδόξως, αυτή παντοδύναμη κυριαρχεί! Να εξηγήσω γιατί κυριαρχεί αλλά και γιατί αποσύρθηκε ως όρος. Κυριαρχεί σε όλα τα προοπτικά αλλά και στη φωτογράφιση της αρχιτεκτονικής: βάζα, πετσέτες, κουβέρτες, φυτά αποτελούν όχι απλά συχνές παρουσίες αλλά θα έλεγα το άλφα και το ωμέγα των προοπτικών που στοχεύουν στη δημιουργία οικειότητας και αληθοφάνειας. Η μελλοντική κατοίκηση του χώρου έχει κωδικοποιηθεί και ενσωματωθεί πλήρως μέσα στο προοπτικό με αυτά τα μέσα.
Και είναι τα ίδια που οι φωτογράφοι προσεκτικά επιμελούνται στις λήψεις του ολοκληρωμένου αρχιτεκτονικού έργου – τότε υπό τον τίτλο ‘styling’.
Την ίδια στιγμή, η αρχιτεκτονική κοινότητα αντιλαμβανόμενη το φαινόμενο αυτό, έσπευσε να αποσιωπήσει πλήρως τη λέξη παπάρα, πόσο μάλλον την σύγχρονη εκδοχή του styling που ανέφερα. Για αυτήν την αποστροφή, όπως ανέφερα στη διάλεξη, δεν ευθυνόταν απλά η ετυμολογική ρίζα της λέξης παπάρα ούτε η σεξουαλική χροιά της όταν χρησιμοποιηθεί στον πληθυντικό.
Μοιάζει ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα, ελέγχοντας τη χρήση της επίσημης ορολογίας, θα ήθελε να αποσυσχετίσει πλήρως και αποτελεσματικά όλα τα φωτορεαλιστικά αποδοσμένα ίχνη ζωής από την αρχιτεκτονική αναπαράσταση.
Ως ικανά να προδώσουν προσωπικό γούστο αλλά και διακοσμητικές απόψεις, ρούχα, φώτα και έπιπλα καλύτερα να είχαν αποσιωπηθεί. Μαζί με τα εμβλήματα του Styling και του Life Style, οι λέξεις που χρησιμοποιούμε έπρεπε να αναμορφωθούν.
ΜΑΠ: Στη διάλεξη σας αναφερθήκατε σε μια σειρά κατοικιών, που έχει μελετήσει το γραφείο σας, από την Κηφισιά μέχρι το Ψυχικό και τον Λυκαβηττό. Πως ονομάζετε εκείνες και εκείνους που σας αναθέτουν την μελέτη και κατασκευή ενός τέτοιου έργου; Πελάτες, συν-δημιουργούς, συνεργάτες, χρήστες, κατοίκους; Και ποια σχέση επιδιώκετε να αναπτύξετε μαζί τους;
ΜΦ: Τους ονομάζουμε πελάτες. Μια έννοια που για εμένα και τη Μαρίτα εμπεριέχει και προϋποθέτει τη συνεργασία μας σε αρκετά από τα θέματα μιας αρχιτεκτονικής μελέτης.
Πιστεύω υπάρχει διαφορά μεταξύ της ορολογίας πελάτη και χρήστη και την έχω εισπράξει ακόμα και από junior architects στο γραφείο μας. Στη περίπτωση του χρήστη, ο αρχιτέκτονας με Α κεφαλαίο, έχει δημιουργήσει ένα κτίσμα όπου οι ιδιοκτήτες καλούνται να κατοικήσουν. Πρεσβεύοντας κάποιου είδους αυθεντίας, όπως θα έκανε άλλοτε ένας Frank Lloyd Wright, θα επιμελούνταν όλο το εσωτερικό και εξωτερικό της κατοικίας τους. Οι ίδιοι οι κάτοικοι ακολουθώντας ως χρήστες ένα είδος manual, θα ακολουθούσαν τις οδηγίες και θα προσαρμόζονταν στις επιταγές της αρχιτεκτονικής μελέτης με βάση τις αποφάσεις που είχαν παρθεί στο όνομά τους. Συχνά, η διαδικασία αυτή θα οδηγούσε, όπως και στην περίπτωση του F.L. Wright, σε ίδιες κατοικίες, κάτι καθόλου επιλήψιμο για αυτούς/ές, μιας και στόχος ήταν η μία και ξεκάθαρη αρχιτεκτονική πρόταση.
Στην περίπτωση του πελάτη, στεκόμαστε σιωπηλοί να ακούσουμε τα όνειρα των ιδιοκτητών. Προσπαθούμε να τα καταγράψουμε, να επισημάνουμε, να ξεδιαλέξουμε σημεία αξιοπρόσεκτα, λέξεις που υπόσχονται μια νέα ιδέα.
Μπορεί να είναι ένα όνομα άλλου αρχιτέκτονα, μπορεί να είναι μια αγάπη για τη γραφιστική εν γένει. Μπορεί να είναι απλά μια πραότητα και η ανάγκη κουβέντας. Για εμάς το πώς θα μετασχηματίσουμε αυτές τις “πρώτες ύλες” σε κάτι, είναι εξίσου σημαντικό με αυτά που συνηθίζουμε να αποκαλούμε “περιορισμούς”: το οικόπεδο, ο περιβάλλον χώρος, οι νομοθετικές παράμετροι. Αν μάλιστα μπορούσε αυτό – η απόπειρα μιας tailor made αρχιτεκτονικής – να οδηγήσει και σε διαφορετικά αποτελέσματα κάθε φορά, αυτό είναι καλοδεχούμενο.
ΜΑΠ: Στο Ρομάντζο, μάς ταξιδέψατε σε μια σειρά προοπτικών, σκίτσων, και τομών. Απουσία κάτοψης, παρακαλώ μιλήστε μας για το βάρος που έχει η οριζόντια τομή στη προσωπική σας πρακτική αλλά και στο έργο των mplusm architects.
ΜΦ: Σωστά το επισημαίνετε, η κάτοψη, με δυο ελάχιστες εξαιρέσεις, απουσίαζε από τις εικόνες της διάλεξης. Έδειξα τομές, άλλοτε σε σκίτσο και άλλοτε σχεδιασμένες με μολύβι και εξίσου απούσες από τη διάλεξη ήσαν οι όψεις και οι μακέτες. Η απουσία της κάτοψης μπορεί να προκαλεί εδώ ένα είδος έκπληξης. Μιας και αποτελεί συνήθως αναπόσπαστο τμήμα της παρουσίασης αρχιτεκτονικών έργων – ένα είδος “χάρτη” που προσανατολίζει εμάς, τους θεατές, για το τι συμβαίνει ανά όροφο.
Η συγκεκριμένη διάλεξη σκόπιμα απομακρύνεται από διαλέξεις που επιλέγουν την παρατακτική παρουσίαση έργων που έχουν οργανωθεί είτε χρονικά είτε θεματικά. Πράγματι, ο στόχος δεν ήταν η πλήρης –αν υπάρχει αυτή η λέξη– παρουσίαση έργων αλλά η ένταξη τους μέσα σε ένα σκεπτικό μελέτης. Το σκεπτικό αυτό, όπως ανέλυσα στην πρώτη σας ερώτηση, δεν είναι γραμμικό αλλά απλώνεται σαν ένα πλεκτό όπου σκίτσα, προοπτικά και έργα εξυφαίνονται με ταινίες, πίνακες, χαρακτικά, προοπτικά άλλων, φωτογραφίες αλλά και την προσωπική μου διαδρομή στα σκίτσα από τότε που ήμουν παιδί. Σε αυτό το πλεκτό δεν υπάρχει πρώτο μέρος, δεύτερο μέρος και ούτω κάθε εξής. Η έννοια της χρονικής ακολουθίας έχει παρακαμφθεί, με κύριο μέλημα να βρεθούν συνδέσεις και να υπάρχει μία ή και περισσότερες εξηγήσεις, πράγμα που στα πλαίσια των διαλέξεων με συναδέλφους περιορίζεται σημαντικά λόγω κυρίως του διαθέσιμου χρόνου της κάθε διάλεξης. Το πλέγμα των συσχετισμών, που νοηματοδοτεί και συνεχίζει να είναι τμήμα της σκέψης μου, αποτελεί μια καταγραφή που δεν συνηθίζεται – ως προσωπική καταγραφή– και διατηρείται από τα έτη των σπουδών μου, από τη διπλωματική και ας οδήγησε αυτό σε μια έντονη σύγκρουση με τον επιβλέποντα καθηγητή μου.
Ορατό το έργο μας από αυτήν την οπτική γωνία, πράγματι η κάτοψη δεν συμμετέχει σε όλο αυτό το πλέγμα σχέσεων με άλλους δημιουργούς. Δεν παύει, όμως, στην πράξη να αποτελεί ένα πάρα πολύ σημαντικό, γενεσιουργό στάδιο της αρχιτεκτονικής μας.
Είναι η πρώτη, προσεγγιστική, διάταξη των λειτουργιών και συχνά, με τη σειρά των χώρων που ορίζει, αναλαμβάνει το mise-en-scène. Ακόμα και εκεί συνηθίζω να σχεδιάζω το ανθρώπινο σώμα σε κατάκλιση: μέσα στην κάτοψη, λες και σε θέση ύπτιας κολύμβησης, η ενασχόληση με το σώμα συνεχιζόταν.
Υπάρχουν και φορές όμως που έχει παγιωθεί το ογκοπλαστικό και οι πελάτες ζητούν εναλλακτικές εσωτερικές διαρρυθμίσεις όπως συμβαίνει και στις ανακαινίσεις που αναλαμβάνουμε. Παρότι λοιπόν η κάτοψη δεν έχει σε όλα τα έργα την ίδια θέση, στη σειρά της μελέτης, είναι ο κύριος εγγυητής της λειτουργικότητας που έχουμε διαλέξει με τη Μαρίτα Νικολούτσου και ως τέτοιος τυγχάνει αναρίθμητων παραλλαγών, συνήθως διατηρώντας τη βασική και επιθυμητή διάταξη κινήσεων.
Και, παρότι, η κάτοψη είναι ένα είδος “κυκλοφορητή” εντός του έργου, όπως η ομώνυμη αντλία μέσα στα κτίρια, που διασφαλίζει τη ψύξη, τη θέρμανση και τον κλιματισμό, παραμένει “αόρατη”.
Οι αισθήσεις μας βομβαρδίζονται κατά την περιήγηση μας από άλλα πράγματα: χρώματα, υφές, έπιπλα, φως, φυγές, κήπος, άλλα σώματα, ύψη, κουρτίνες, αναλογίες, μνήμες, πίνακες. Η οργάνωση της κάτοψης, η σειρά των πραγμάτων, οι χρόνοι που μπορείς να κάτσεις σε έναν χώρο, οι ματιές, όλα σημαντικά, απλά νομίζω ότι η διάλεξη είχε την ευκαιρία για μια προσωρινή αποκαθήλωση της οριζόντιας τομής, κυρίως για να αναδείξει άλλες σχέσεις. Υπήρξε άλλωστε κατά τα φοιτητικά μας χρόνια μια ολόκληρη επεξεργασία από τους αρχιτέκτονες με λοξές περιστροφές τμήματος της κάτοψης, με διάφορες αιτιάσεις κάθε φορά. Αυτά τα λοξά ορθογώνια –πιθανά τότε προσπάθειες προσέγγισης της εκρηκτικής αποδόμησης που τότε μεσουρανούσε μέσω star architects– δεν μπόρεσαν ποτέ να με κερδίσουν και πάνω από όλα σε αυτό βαραίνει για μένα ότι οι πελάτες αδυνατούν να τα αντιληφθούν. Η όλη προσπάθεια να αποδοθεί με αυτόν τον τρόπο μια “χάρη” ή “δυναμικότητα”, έδειχνε στα μάτια μου ανεπιτυχής.
ΜΑΠ: Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συσχετισμός που κάνατε αναφερόμενος στο αρχιτεκτονικό σχέδιο ως σώμα. Πιστεύετε στην αυτονομία μιας κάτοψης ή μια τομής, ως μιας αυθύπαρκτης οργανικής οντότητας, ή μιλάμε για μέλη-μέρη του σώματος ενός κτηρίου;
ΜΦ: Πράγματι θεώρησα στα πλαίσια της διάλεξης σημαντικό να δείξω την αγάπη μου για το πώς τα προοπτικά και σκίτσα συμπεριλαμβάνουν την ανθρώπινη φιγούρα – πώς από μικρός τη σχεδίαζα και έμελλε να παραμείνει σημαντική και στα προοπτικά που επιμελήθηκα για σειρά ετών στο γραφείο μας και ας αυτή εκδιώχνεται συστηματικά από τους επαγγελματίες φωτογράφους, με εξαίρεση όπως έδειξα τον Julius Shulman.
Όπως σωστά επισημαίνετε, δεν άργησε να γίνεται αντιληπτή και η αντίστροφη διαδικασία, ότι η αρχιτεκτονική είχε κάτι το σωματικό. Στη διάλεξη αφιέρωσα ένα τμήμα ως προς αυτό, για τον τρόπο που αντιλαμβάνομαι την κάτοψη και το προοπτικό να έχουν μια ζωή: ανέφερα ότι στο γραφείο χρησιμοποιώ συχνά σωματικές αναλογίες, ότι το κτίριο πονάει, τεντώνεται ή ματώνει, και αντίστοιχα ότι σε εμάς ως θεατές του προοπτικού, αυτό μας γεννά συναισθήματα ελπίδας, προσμονής ή μελαγχολίας.
Η ίδια η συνολική κάτοψη στο βαθμό που για ορισμένα κτίρια του παρελθόντος ήταν εντελώς συμμετρική, απέκτησε πράγματι σε μεμονωμένες περιπτώσεις χαρακτηριστικά οργανικής οντότητας. Μπορούμε, απεναντίας, να αναγνωρίσουμε σε τμήματα προσόψεων της νεοκλασικής και μοντέρνας αρχιτεκτονικής, αναφορές στο ανθρώπινο σώμα, άλλοτε ορατές και εμβληματικές όπως με τις Καρυάτιδες, άλλοτε συγκαλυμμένες αλλά εξίσου ισχυρές.
ΜΑΠ: Σας απασχολεί ιδιαίτερα η ενσωμάτωση της ανθρώπινης φιγούρας στα σκίτσα και στις προοπτικές αναπαραστάσεις των έργων σας. Το σώμα προσδίδει, στο δυσδιάστατο έργο, ρυθμό, χαρακτήρα και την γοητεία της κινηματογραφικής αφήγησης. Μιλήστε μας περισσότερο γι’ αυτές τις δυναμικές και για το πώς αντιλαμβάνεστε τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τον κινηματογράφο.
ΜΦ: Για μένα η ανθρώπινη φιγούρα και το πρόσωπο ήταν αναπόσπαστα στοιχεία στα σκίτσα μου, ανακατεμένα από τις σπουδές και ύστερα με τμήματα κτιρίων. Εξίσου αναπόσπαστες άρχισα να παρατηρώ ότι είναι οι ανθρώπινες φιγούρες στις φωτογραφίες του Julius Shulman στα Case Study Houses.
Φωτογραφίες του Julius Shulman από τα Case Study Houses.
Συνέθεταν ένα σενάριο ματιάς και κατοίκησης, ζευγάρια νέων που με αισιοδοξία μπορούσαν να κατοικούν ευχάριστα μια μοντέρνα αρχιτεκτονική που κλόνιζε συθέμελα τις συμβάσεις της αμερικανικής προαστιακής κατοίκησης. Η απλότητα των όγκων, το επίπεδο δώμα, οι μεγάλες τζαμαρίες, οι μεταλλικές υφές, ήσαν «ξένα» στοιχεία που εξανθρωπίζονταν σωτήρια από το ταλαντούχο mise-en-scène του J. Shulman. Στην επικράτεια του Χόλυγουντ, οι “ψυχρές” αυτές κατοικίες που προορίζονταν για βιομηχανική παραγωγή και επαναληψιμότητα, είχαν αποκτήσει το glamour και την ανθρωπιά κινηματογραφικών πλάνων. Παρότι συστηματικά από τότε οι επαγγελματίες φωτογράφοι διατήρησαν μια εικονοκλαστική στάση με το ανθρώπινο σώμα, συνέχισα να παρατηρώ το πώς ο κινηματογράφος ο ίδιος αναλάμβανε να αποθεώσει τις αρχιτεκτονικές δημιουργίες, ακόμα και τις πιο εκκεντρικές όπως τα σπίτια του John Lautner.
Είχα βρει το επόμενο μέσο όπου διασωζόταν η ανθρώπινη μορφή αυτούσια, λεπτομερής, σε διάλογο με την αρχιτεκτονική. Πώς ο κινηματογραφιστής διάλεγε το φως; Πώς γύριζε τον χώρο; Πώς κινούταν ο φακός μέσα στην κατοικία; Αντίστοιχα στα προοπτικά ο στόχος έγινε να μοιάζουν με κινηματογραφικά καρέ.
Προοπτικά του Μέμου Φιλιππίδη-mplusm architects.
Κομβική εδώ η εγκατάλειψη της άδειας αισθητικής των χώρων και η υπόμνηση της ανθρώπινης παρουσίας – το πέρασμα από την περιγραφή στην ιστορία.
Η φαινομενική σιωπή παλαιότερων προοπτικών είχε δώσει τη θέση της σε στιγμιότυπα όπου κάτι θα συνέβαινε ή είχε μόλις συμβεί.
Ο χώρος και το γεγονός είχαν αρχίσει να συνδέονται πολύ περισσότερο από απλές λέξεις στις σελίδες ενός βιβλίου. Η τεχνολογία είχε αρχίσει να μετατρέπει και την πραγματικότητα σε ένα είδος σκηνής: με ακουστικά στο περπάτημα αλλά και στην οδήγηση με τη μηχανή, η πόλη είχε αποκτήσει ένα soundtrack και μια κινηματογραφική διάσταση.
Μετά την περιθωριοποίηση της αρχιτεκτονικής κριτικής και παρουσίας στα έντυπα, άρχισε να γίνεται ολοένα και πιο έντονη η κυριαρχία του κινηματογράφου ως το απόλυτο μέσο που συγκινεί και ελκύει το κοινό – για μένα οι σχολαστικές παρατηρήσεις της Beatriz Colomina για τα έργα του Adolf Loos αποτέλεσαν μια προεργασία για μια ανάγνωση της αρχιτεκτονικής που δημιουργεί το δικό της mise-en-scène με επιπτώσεις, αιτίες, αρχές, ιδεολογία.
ΜΑΠ: Οι mplusm architects ιδρύθηκαν το 2001 έχοντας ως στόχο «να αφομοιώσουν διεθνείς επιρροές καθώς εξερευνούν την ιδιαιτερότητα του κάθε έργου και την αγκύρωσή του σε τοπικά χαρακτηριστικά.» Έχοντας διανύσει το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα, πως θα περιγράφατε το όραμα του γραφείου σήμερα;
ΜΦ: Νομίζω ότι το έργο μας με τη Μαρίτα Νικολούτσου συνεχίζει να αποζητά “άγκυρες”, μέσα για να προσδεθεί σε “λιμενοβραχίονες”, κάθε φορά κάπως διαφορετικούς. Τα τοπικά χαρακτηριστικά ήταν πράγματι μια εκτενής αναζήτηση για εμάς, αντιμέτωποι αρχικά με νησιά όπου έπρεπε να γίνει διαλογή ανάμεσα στα ιστορικά στοιχεία και, όπως έγραφα στο κείμενο μου Cycladic Modernism, να παρακάμψουμε τα εύκολα αντανακλαστικά μιας τουριστικής αρχιτεκτονικής.
Προοπτικά του Mies van der Rohe επηρεάζουν τον σχεδιασμό του διαμερίσματος στο Λυκαβηττό από τους mplusm architects.
Η αναζήτηση αυτή έχει εμπλουτιστεί, όπως χαρτογραφεί η διάλεξη “Σκίτσο>Προοπτικό>Έργο”, σε συσχετισμούς με πίνακες, ταινίες και προοπτικά άλλων αρχιτεκτόνων.
Η διάθεση είναι όχι απλά μια καταβύθιση σε προσωπικές αναφορές αλλά η περαιτέρω εξάσκηση μας σε “περιφερειακά” ζητήματα και τέχνες, που αποτελώντας κοινά σημεία με πελάτες, θα μπορούν να νοηματοδοτούν νέα έργα.
Ένα είδος αντάρτικου απέναντι στην αυθαιρεσία αλλά και στην παράσυρση από το τι θεωρείται εμπορικό στην αρχιτεκτονική.
Η εξάσκηση μας ως μεταφραστές έχει πολλά ακόμα στάδια βελτίωσης αλλά για εμάς αποτελεί μια διαδρομή προς τη συγκρότηση μιας προσωπικής γραφής που θα χαρτογραφεί τα όνειρα των πελατών πέρα από την αυτοναναφορικότητα των αρχιτεκτόνων.
Σύντομο Βιογραφικό
Ο Μέμος Φιλιππίδης (1967, Αθήνα) πήρε το δίπλωμα αρχιτεκτονικής από το ΕΜΠ το 1991 και το Μaster in Architecture από το Yale University το 1993. Με τη Μαρίτα Νικολούτσου διατηρούν από κοινού το αρχιτεκτονικό γραφείο Mplusm Architects από το 2001. Στόχος τους είναι να αφομοιώσουν διεθνείς επιρροές καθώς εξερευνούν την ιδιαιτερότητα του κάθε έργου και την αγκύρωση του σε τοπικά χαρακτηριστικά.
Παρότι εστιάζουν σε κατοικίες και σε ξενοδοχεία, διακρίνει κανείς μια κοινή θεματολογία στα έργα τους: Το τοπίο διαδραματίζει έναν κεντρικό ρόλο είτε με την εισαγωγή φυτεμένων αιθρίων στα κτίρια, είτε ως το «τοπικό στοιχείο» του οποίου η δομή χρίζει «ερμηνείας» και «μετάφρασης» σε αρχιτεκτονική. Η ανταπόκριση και αφομοίωση τοπικών συνθηκών διακρίνεται και σε αρκετές ανακαινίσεις που έχουν αναλάβει, όπου επιχειρείται ένας διάλογος νέου και παλιού –όπου το ιστορικό υπόβαθρο μπορεί να είναι ζωγραφικά ταβάνια ενός νεοκλασικού του Τσίλλερ (το ξενοδοχείο Monument στην Αθήνα) ή διατηρητέα κτίρια σε μοναδική τοποθεσία (το ξενοδοχείο Villa Bordeaux).
Επιχειρώντας συχνά να εμβαθύνει στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, έχει γράψει άρθρα και έχει δώσει διαλέξεις –πρόσφατα προσκλήθηκε να μιλήσει στο Παρίσι για το έργο τους Reflection House στην Πολιτεία, με την ευκαιρία του αφιερώματος στις φωτογραφίες της Εριέτας Αττάλη στο Fondation Hellénique.
“In front of the past, overlooking the future”: check out this outstanding apartment renovation downtown Athens by Mplusm Architects, here!
READ ALSO: Νέα Γενιά Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων: Athens Surreal // Τίνα Μαρινάκη: "Aρχιτεκτονική σημαίνει σύλληψη εναλλακτικών πραγματικοτήτων" // Συνέντευξη στη Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου