Μετά την ολοκλήρωση της συζήτησης στρογγυλής τραπέζης, με θέμα “Παρελθόν και μέλλον στην αρχιτεκτονική ενημέρωση”, που διεξήχθη την Πέμπτη 5 Ιουνίου 2025 στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, σε διοργάνωση του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, και αφορμή την πρόσφατη ψηφιοποίηση των περιοδικών “Αρχιτεκτονικά Θέματα” και “Θέματα Χώρου+Τεχνών” του Ορέστη Δουμάνη, η αρχιτέκτονας, αρθρογράφος και αρχισυντάκτρια του Archisearch.gr, Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου, φαντάζεται πως ο χρόνος σμιλεύει την αρχιτεκτονική ποιητική από το χθές στο αύριο με όχημα το σημέρα.
“Κάθε μεγάλος αρχιτέκτονας είναι –απαραίτητα– μεγάλος ποιητής. Πρέπει να είναι ένας μεγάλος πρωτότυπος εκφραστής του καιρού του και της εποχής του”, λέει ο Φρανκ Λόιντ Ράιτ, και ξεκινώντας από εκεί θα ήθελα να επισημάνω ότι για να μπορέσουμε να συζητήσουμε πάνω στο παρελθόν και στο μέλλον της αρχιτεκτονικής ενημέρωσης είναι σημαντικό να την σκεφτούμε ως μια μορφή επικοινωνίας, ανάμεσα σε ένα πομπό και ένα δέκτη, με όχημα την αρχιτεκτονική και, πιο συγκεκριμένα, όλα όσα ορίζουμε ως αρχιτεκτονική σε κάθε χωροχρονική συγκυρία, σε κάθε καιρό και εποχή. 
Πρόκειται, δηλαδή, για μια αρχιτεκτονική οντολογία, που καθορίζεται από την δυναμική αλληλοσυσχέτιση [πομπού-περιεχομένου-δέκτη], και η οποία, όταν διεξάγεται ποιητικά, όπως στη περίπτωση του Ορέστη Δουμάνη, συνιστά, κατα την άποψη μου, αρχιτεκτονική πράξη τόσο όσο συνιστά αρχιτεκτονικό έργο μια οποιαδήποτε κατασκευή.
Ακολουθώντας τη σκέψη του Βίκτωρος Ουγκό, που περιγράφει την αρχιτεκτονική ως το μεγάλο βιβλίο της ανθρωπότητας, ο Ορέστης Δουμάνης, μέσα από τα 47 τεύχη των ‘Αρχιτεκτονικών Θεμάτων’ και τα 44 τεύχη των ‘Θεμάτων Χώρου + Τεχνών’, δημιούργησε ένα πολύτιμο χρονικό της ελληνικής κοινωνίας, διάρκειας σχεδόν μισού αιώνα, μέσα από τα έργα και τις αφηγήσεις των αρχιτεκτόνων-ποιητών που την διαμόρφωσαν.
Μέσα από ετήσιες επιθεωρήσεις του εγχώριου παραγώμενου αρχιτεκτονικού έργου και μονογραφίες σπουδαίων ελλήνων αρχιτεκτόνων,
τα Αρχιτεκτονικά Θεμάτα και τα Θέματα Χώρου + Τεχνών καταπιάστηκαν, από το 1967 έως το 2013, με όλους τους τύπους κτηριακών εγκαταστάσεων,
την αρχιτεκτονική εκπαίδευση, τον τουρισμό και την αναψυχή, την διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, τον χωροταξικό σχεδιασμό και την πολεοδομία,
την μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στις Σκανδιναβικές χώρες και, τέλος, στην Αμερική, με την μετα(το)μοντέρνο αρχιτεκτονική παραγωγή,
το αττικό τοπίο, αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, την (τότε) σύγχρονη αρχιτεκτονική στην Ιαπωνία και στη Βιέννη,
την αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στην Ευρώπη και, λίγο πριν το τέλος το 2011, την νέα γενιά αρχιτεκτόνων στη Ελλάδα με εξώφυλλο μια νυχτερινή λήψη της κατοικίας στη Καλλιτεχνούπολη από το γραφείο Tense Architecture Network.
Μια σημαντική αλλαγή που συντελέστηκε, στον τομέα της ενημέρωσης και επικοινωνίας, από τον 20ο αιώνα, οπότε έδρασε, κυρίως, ο Ορέστης Δουμάνης, στο πέρασμα στον 21ο αιώνα, το πρώτο τέταρτο του οποίου διανύουμε σήμερα, είναι η εδραίωση της διαδικτυακής επαφής, η δυναμική είσοδος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (από το 2010 και μετά) και, προσφάτως, η, ακόμα πιο δυναμική, έλευση της τεχνητής νοημοσύνης.
Περνώντας από το χειροπιαστό της έντυπης έκδοσης στην άυλη σφαίρα του διαδικτύου, οι επιμελητές της σημερινής μας εκδήλωσης θέτουν το ρητορικό ερώτημα της πρωτοβουλίας που θα αναλάμβανε για αρχιτεκτονική ενημέρωση ο Ορέστης Δουμάνης αν ήταν σήμερα τριαντάρης.
Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε αυτό τον προβληματισμό, νομίζω ότι είναι σημαντικό να επιστρέψουμε στο τρίπτυχο [πομπός-περιεχομένο-δέκτης]. Εξετάζοντας το παρελθόν της αρχιτεκτονικής ενημέρωσης, όπως και της αρχιτεκτονικής πρακτικής εξάλλου, παρατηρούμε ότι υπήρξε προσωποκεντρική και ανδροκρατούμενη γεγονός που συνέδεσε την γνωσιολογία της αρχιτεκτονικής με τις θετικές επιστήμες, τις τέχνες και το υλικό αποτύπωμα του κτηρίου, ορίζοντας και ερμηνεύοντας την αρχιτεκτονική, ως τέχνη και τεχνική, σε ένα, πλειοψηφικά, εξειδικευμένο κοινό.
Για την ανδροκρατία στην αρχιτεκτονική του 20ου αι., χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το επετειακό τεύχος για τα 40 χρόνια των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, που κυκλοφόρησε το 2006, στο εξώφυλλο του οποίου συναντάμε 127 ονόματα εγχώριων και διεθνών αρχιτεκτόνων και θεωρητικών, εκ των οποίων μόλις τα 15 αντιστοιχούν σε γυναίκες τις οποίες θεωρώ σκόπιμο να αναφέρω, σήμερα, ονομαστικά. Πρόκειται για τις Σουζάνα Αντωνακάκη, Μαρία Κοκκίνου, Αγνή Κουβελά-Παναγιωτάτου, Σουζάν Λάνγκερ, Liane Lefaivre, Λίλα Λεοντίδου-Εμμανουήλ, Ελένη Μανέτα, Λιάνα Νέλλα-Ποτηροπούλου, Μόρφω Παπανικολάου, Ρένα Σακελλαρίδου, Suzanne Stephens, Δαρεία Τσαγκαράκη, Κατερίνα Τσιγαρίδα, Έλενα Χαμαλίδη και Άντα Λουίζ Χάξταμπλ.
Στον 21 αι., ο σταδιακός εκδημοκρατισμός του πομπού της αρχιτεκτονικής ενημέρωσης, με εκπροσώπους από διαφορετικά φύλα, φυλές, κοινωνικές τάξεις, ηλικίες και επιστημονικές καταβολές, διανοίγει το γνωστικό πεδίο του κλάδου στις λεγόμενες ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, μεταξύ των οποίων αναφέρω, ενδεικτικά, την πολιτισμική ιστορία, την πολιτική επιστήμη και την ψυχανάλυση.
Η αρχιτεκτονική αρχίζει να παρουσιάζεται εντός των ευρύτερων κοινωνικών-οικονομικών-πολιτικών και πολιτισμικών δικτύων μέσα στα οποία παράγεται, και ο ρόλος της αρχιτεκτονικής ενημέρωσης του μέλλοντος μοιάζει να είναι, πρώτον, να καταστήσει εμφανείς, στο ευρύ κοινό, τους χωρικούς τρόπους που αναπτύσσονται τα δίκτυα αυτά και, δεύτερον, να αναδείξει τους στόχους που καλείται να υπηρετήσει η εκάστοτε αρχιτεκτονική σκέψη και πράξη εντός τους. Μέσα σε αυτόν τον ιστό, η αρχιτεκτονική ενημέρωση του μέλλοντος μοιάζει να αναζητά και να περιγράφει τον ρόλο του αρχιτέκτονα όχι τόσο ως γλύπτη του απτού αλλά ως ρυθμιστή του άυλου: των αδιόρατων, δηλαδή, κοινωνικών σχέσεων που εδράζονται στο χώρο και διαμορφώνουν τη ζωή σε αυτόν, συνολικά.
Πιο συγκεκριμένα, σε επίπεδο αρχιτεκτονικής αναπαράστασης, το διαδίκτυο δίνει, στην αρχιτεκτονική ενημέρωση του μέλλοντος, την δυνατότητα της ενσωμάτωσης της διάστασης του χρόνου.
Ενώ στο έντυπο παρελθόν, η φωτογραφία, σε συνδυασμό με αξονομετρικές και προοπτικές τρισδιάστατες απεικονίσεις, περιέγραφαν μια στιβαρή αρχιτεκτονική, με αιχμηρές γεωμετρίες και δυναμικές συμμετρίες, που προσέδιδαν μνημειακότητα, ρώμη και την αίσθηση του άφθαρτου στο αρχιτεκτονικό έργο, στο ψηφιακό μας μέλλον η κινούμενη εικόνα και το μοντάζ προσφέρουν τη δελεαστική δυνατότητα να μιλήσουμε για το συνολικό εύρος της ζωής του αρχιτεκτονικού έργου διερευνώντας ερωτήματα όπως “πως γερνούν τα κτήρια;” και “πώς γερνάμε εμείς μέσα σε αυτά;”
Η στατική σκηνοθεσία της αρχιτεκτονικής αφήνει, ολοένα και περισσότερο, χώρο σε μια φαινομενολογική προσέγγιση που αξιοποιεί κινηματογραφικά εργαλεία, πρώτον, για να εδραιώσει την αντίληψη πως το αρχιτεκτονικό έργο είναι ένας ζωντανός οργανισμός που αναπνέει, φθείρεται και αιμορραγεί και, δεύτερον, για να θέσει την καθημερινή ζωή και τα πλάσματα (ανθρώπινα ή μη) στο επίκεντρο της αρχιτεκτονικής αφήγησης.
Σε επίπεδο νέας θεματολογίας, θεωρώ πως, την αρχιτεκτονική ενημέρωση του μέλλοντος, θα απασχολήσουν ζητήματα περιβαλλοντικής και κοινωνικής βιωσιμότητας, δικαιοσύνης και ανθεκτικότητας μεταξύ των οποίων αναφέρω ενδεικτικά: τον συμπεριληπτικό σχεδιασμό (inclusive design), ζητήματα και συνέπειες του υπερτουρισμού τόσο στα νησιωτικά οικοσυστήματα όσο και στις πόλεις καθώς και την κλιμακούμενη στεγαστική κρίση και τρόπους αντιμετώπισής της.
Environmental Racism in Death Alley, Louisiana, USA by Forensic Architecture | Using a process of Cartographic regression’, we could examine changes to land use seventy years alone ‘Death Alley’ with reference to historical aerial imagery. Use of maps and other data extended that focus over three centuries.
Ολοκληρώνοντας, θα ήθελα να μεταφέρω την παρακάτω δήλωση της αρχιτέκτονος Ελίζαμπεθ Ντίλερ που θεωρώ ύψιστης σημασίας για το μέλλον της αρχιτεκτονικής ενημέρωσης.
“Η αρχιτεκτονική αφορά την παραγωγή νέων πληροφοριών και συνηθειών, την δημιουργία μιας νέας γλώσσας, και οι αρχιτέκτονες οφείλουν να πάρουν θέση απέναντι στις κυβερνητικές πολιτικές. Δεν μπορούμε να κρίνουμε, μόνο, ή να μην δίνουμε καν σημασία στα πολιτικά ζητήματα. Πρέπει να βρούμε τρόπους να διαμορφώσουμε και να διατηρήσουμε μια διακριτή φωνή που θα ασκεί κριτική και θα είναι παραγωγική, ταυτόχρονα”.
Σε άμεση νοηματική συνέπεια, παραθέτω σύντομο απόσπασμα από το ψήφισμα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, την 7η Μαίου 2025, όπου καταδικάζεται η άνευ προηγουμένου εσκεμμένη καταστροφή του δομημένου περιβάλλοντος στη Γάζα με βάση τη συλλογική αντίληψη ότι η αρχιτεκτονική υπηρετεί την ανάγκη για χώρους όπου οι άνθρωποι ζούνε με ειρήνη και ασφάλεια και όπου νοηματοδοτούν την κοινή τους ύπαρξη.
Αυτή είναι μια αντίληψη περί αρχιτεκτονικής, που θεωρώ ότι οφείλουμε να υποστηρίξουμε στο παρόν και στο μέλλον με όλες μας τις δυνάμεις. “Η αρχιτεκτονική είναι φτωχότερη όταν γίνεται χωρίς κόπο”, αναφέρουν, μεταξύ άλλων, οι Νικόλαος Σκουτέλης και Κλήμης Ασλανίδης, μέλη της επιμελητικής ομάδας της ελληνικής συμμετοχής στη 19η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, που διεξάγεται αυτή την περίοδο στην Ιταλία, και, κλείνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω πως για να επιβεβαιώσουμε την πεποίθηση του Ορέστη Δουμάνη “πως οι αρχιτέκτονες φέρουν τη δυνατότητα να διαμορφώσουν έναν νέο τρόπο ζωής”, περισσότερο από μια ‘αρχιτεκτονική του μόχθου’, έχουμε ανάγκη μια ‘αρχιτεκτονική της ευθύνης’.
*Η Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου ζει και εργάζεται ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τη συγγραφή, τα υλικά και τις λέξεις. Από το 2020 είναι αρχισυντάκτρια και αρθρογράφος στο αρχιτεκτονικό περιοδικό Archisearch. Το 2022, δημιούργησε την πλατφόρμα Archt. αποσκοπώντας να ενσταλάξει ποιητικές εικόνες και εγγραφές στο σώμα της πόλης και της αρχιτεκτονικής, με επίκεντρο την Αθήνα.
READ ALSO: Η συζήτηση θέμα "Παρελθόν και μέλλον στην αρχιτεκτονική ενημέρωση" και αφορμή την ψηφιοποίηση των περιοδικών ‘Αρχιτεκτονικά Θέματα’ και ‘Θέματα Χώρου+Τεχνών’ ολοκληρώθηκε