Στις 22 Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου το 6ο Συνέδριο Αρχιτεκτονικής και Τουρισμού “Humans and Algorithms”, με υψηλή προσέλευση και ουσιαστικό περιεχόμενο. Η διοργάνωση έγινε από τη Design Ambassador και το ARCHISEARCH.gr, σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Κρήτης, το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου και τον Ανδρέα Θεοδωρίδη (Επίκουρο Καθηγητή NYIT, ερευνητή συνεργάτη Yale CEA), και υλοποιήθηκε με την υποστήριξη και αιγίδα του Δήμου Χανίων· μια επιστροφή στο Μεγάλο Αρσενάλι, στον χώρο όπου η διοργάνωση έχει πλέον ιστορικό αποτύπωμα.
Σε μια εποχή όπου η τεχνολογία επανακαθορίζει το σύνολο του σχεδιαστικού και πολιτισμικού πεδίου — από τη μεθοδολογία και τη στρατηγική έως την εμπειρία και την ταυτότητα — το φετινό Συνέδριο με τίτλο «Humans and Algorithms» έθεσε στο επίκεντρο τη σύνθετη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο, τα δεδομένα και την τεχνητή νοημοσύνη. Ένα πεδίο στο οποίο ο τουρισμός και το δομημένο περιβάλλον αναδιαμορφώνονται ριζικά και θεμελιώδεις έννοιες όπως η αυθεντικότητα, η ανθρώπινη σύνδεση και η τοπική ταυτότητα τίθενται υπό επαναπροσδιορίζονται.
Καθώς οι αλγόριθμοι και τα δεδομένα εισχωρούν στον πυρήνα της λήψης αποφάσεων, ο ψηφιακός μετασχηματισμός δεν αφορά πλέον μόνο την αποδοτικότητα, αλλά και το νόημα.
Σε αυτό το νέο τοπίο, αναδύεται επιτακτικά το ερώτημα του πώς επαναπροσδιορίζονται έννοιες όπως ο τόπος, ο πολιτισμός και η εμπειρία, στο μεταίχμιο ανάμεσα στις «έξυπνες» προβλέψεις και τη βιωματική πραγματικότητα, ανάμεσα στην παγκόσμια ομογενοποίηση και τη μοναδικότητα που καθιστά έναν τόπο αναγνωρίσιμο.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο αυθεντικός κρητικός τρόπος ζωής αναδεικνύεται ως μια σταθερά ανθεκτικότητας και βιωσιμότητας — όχι μόνο για το φυσικό και δομημένο περιβάλλον του νησιού, αλλά και για την οικονομία και τον πολιτισμό του στο παρόν και το μέλλον. Η Κρήτη λειτουργεί ως ένα ζωντανό εργαστήριο κρίσιμων ερωτημάτων: πώς διαφυλάσσεται η ταυτότητα ενός τόπου υπό συνθήκες εντατικής ανάπτυξης; πώς μπορεί η τεχνολογία να υποστηρίξει τον στρατηγικό σχεδιασμό και τη χάραξη πολιτικής χωρίς να επιβάλλει ομοιομορφία; και ποια εργαλεία και σχεδιαστικές προσεγγίσεις συγκροτούν μια ανθεκτική και ουσιαστική τουριστική ταυτότητα;
Η ημέρα ξεκίνησε με τους χαιρετισμούς των επίσημων προσκεκλημένων: ο Αντιπεριφερειάρχη Περιβάλλοντος Κρήτης κ. Νίκος Ξυλούρης υπογράμμισε τη σημασία του τουρισμού ως κεντρικού πυλώνα της οικονομικής δραστηριότητας της Κρήτης, επισημαίνοντας ότι η Περιφέρεια και η τοπική αυτοδιοίκηση εξετάζουν το πεδίο αυτό πολυεπίπεδα και στηρίζουν σχετικές πρωτοβουλίες. Ωστόσο, όπως ανέφερε, η σύνδεση του τουρισμού με την αρχιτεκτονική εισάγει μια νέα, πιο σύνθετη ανάγνωση, η οποία δεν περιορίζεται αποκλειστικά στη χωροταξία, αλλά επεκτείνεται και στην αισθητική διάσταση του τόπου. Ο κ. Ξυλούρης στάθηκε ιδιαίτερα στον ρόλο των αρχιτεκτόνων, τους οποίους προσέγγισε περισσότερο ως δημιουργούς και φορείς πολιτισμικής έκφρασης παρά ως τεχνικούς, αναγνωρίζοντας τη συμβολή τους στη διαμόρφωση μιας σύγχρονης και ουσιαστικής ταυτότητας για την Κρήτη.
Στη συνέχεια ο Δήμαρχος Χανίων κ. Παναγιώτης Σημανδηράκης ανέδειξε τη διαχρονική, έστω και έμμεση, σχέση του με την αρχιτεκτονική, την οποία προσέγγισε ως κατεξοχήν πολιτική πράξη. Από τη θέση της τοπικής αυτοδιοίκησης, σημείωσε πως ο ρόλος των θεσμών είναι να διαμορφώνουν, σε συνεργασία με τους αρχιτέκτονες, τους μηχανικούς και τα συλλογικά όργανα, το πλαίσιο μέσα στο οποίο οργανώνεται ο δημόσιος χώρος και ο αστικός μετασχηματισμός. Στο πλαίσιο αυτό, χαρακτήρισε τα Χανιά ως έναν τόπο όπου η συζήτηση για την αρχιτεκτονική και τον τουρισμό αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα, λόγω τόσο του πλούσιου, πολυεπίπεδου αρχιτεκτονικού αποθέματος όσο και της ύπαρξης μιας κοινότητας γνώσης και έρευνας, με αιχμή την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου Κρήτης και τη συμβολή σημαντικών ανθρώπων του πεδίου από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Παράλληλα, υπογράμμισε τη ραγδαία ανάπτυξη του τουρισμού στα Χανιά και την ανάγκη να τεθεί στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης το ζήτημα της ανθεκτικότητας των πόλεων: πώς δηλαδή η ανάπτυξη μπορεί να συμβαδίσει με τη διατήρηση της ταυτότητας, της ποιότητας ζωής και του πολιτισμικού αποτυπώματος. Όπως επεσήμανε, η πρόκληση αυτή αφορά τόσο το θεωρητικό και το σχεδιαστικό επίπεδο, όσο και τη δυνατότητα της τοπικής αυτοδιοίκησης να εφαρμόσει τις προτάσεις, σε συνάρτηση με το θεσμικό και χρηματοδοτικό πλαίσιο που ορίζεται από το κεντρικό κράτος. Αναφερόμενος σε δομικά εμπόδια, όπως η διαχείριση των πόρων που συνδέονται με την ανθεκτικότητα, τόνισε ότι συχνά οι καινοτόμες αρχιτεκτονικές ιδέες δυσκολεύονται να υλοποιηθούν. Κλείνοντας, εξέφρασε την ανάγκη για διεκδίκηση, θετικό όραμα και δημιουργική συνέχεια, ώστε οι πόλεις να παραμείνουν ζωντανές, ανθεκτικές και ανοιχτές στη σύγχρονη αρχιτεκτονική έκφραση, ευχαριστώντας όλους όσοι συνέβαλαν στη διοργάνωση και στη δυναμική επανενεργοποίηση του Κέντρου Αρχιτεκτονικής Μεσογείου.
Τον λόγο στη συνέχεια πήρε ο Αντιδήμαρχος Τουρισμού κ. Νεκτάριος Ψαρουδάκης αναδεικνύοντας τη στενή και αδιαχώριστη σχέση τουρισμού και αρχιτεκτονικής μέσα από τα πρόσφατα δεδομένα ανάπτυξης των Χανίων. Όπως σημείωσε, η πόλη καταγράφει σταθερή αυξητική πορεία επισκεψιμότητας τα τελευταία χρόνια, με σημαντική άνοδο αφίξεων τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό, γεγονός που, σε συνδυασμό με τις αφίξεις κρουαζιέρας και τη διασύνδεση με το αεροδρόμιο Ηρακλείου, τοποθετεί τα Χανιά σε ένα ιδιαίτερα δυναμικό τουριστικό πλαίσιο. Η στρατηγική του Δήμου εστιάζει όχι στην ποσοτική μεγέθυνση αλλά στην ποιοτική αναβάθμιση του τουρισμού, μέσα από εμπειρίες και υποδομές που αντλούν από το διαχρονικό αρχιτεκτονικό απόθεμα της πόλης, εκφράζοντας την προσδοκία τα συμπεράσματα του συνεδρίου να αποτελέσουν ουσιαστικό εργαλείο για τον μελλοντικό σχεδιασμό σε τοπικό και κεντρικό επίπεδο.
Ο κ. Γιάννης Γιαννακάκης, Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Χανίων, που τον ακολούθησε καλωσόρισε το συνέδριο Αρχιτεκτονικής και Τουρισμού στα Χανιά, επισημαίνοντας τη σημασία της συνέχειας ενός θεσμού που ήδη από την προηγούμενη διοργάνωση άνοιξε νέους ορίζοντες προβληματισμού και γνώσης, θέτοντας ουσιαστικά ερωτήματα για το παρόν και το μέλλον. Αναφερόμενος στον ιστορικό χώρο του Μεγάλου Αρσεναλιού, ενός κτιρίου με αφετηρία το 1585, υπογράμμισε ότι το ίδιο το πλαίσιο της διοργάνωσης λειτουργεί ως υπενθύμιση της ευθύνης που συνοδεύει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, τη δόμηση και τη διαχείριση του υλικού και άυλου αποθέματος. Όπως σημείωσε, ο τουρισμός αποτελεί εργαλείο εξωστρέφειας και πολιτισμικής ανταλλαγής με μακροχρόνιο αποτύπωμα, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει θετικά μόνο εφόσον το δομημένο, το φυσικό περιβάλλον και ο δημόσιος χώρος αντιμετωπιστούν με τον ίδιο σεβασμό που επέτρεψε τη διατήρηση των μνημείων έως σήμερα, εκφράζοντας την προσδοκία ότι ο διάλογος του συνεδρίου θα συμβάλει σε μια βιώσιμη και διαχρονική προοπτική.
Στη συνέχεια κ. Ζαχαρίας Πιστόπουλος – Πρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Χανίων και μέλος της αρχιτεκτονικής επιτροπής του CAM, ανέδειξε τον πλούτο της φυσικής και ανθρωπογενούς κληρονομιάς του τόπου, επισημαίνοντας τα ιστορικά κτίρια, τα οικιστικά σύνολα και τα τοπία που παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητα, την ίδια στιγμή που η τουριστική ανάπτυξη επιταχύνεται με την εγκατάσταση όλο και μεγαλύτερων και υψηλότερης κατηγορίας μονάδων. Όπως υπογράμμισε, οι αυξανόμενες ροές επισκεπτών και οι μεγάλες ταχύτητες ανάπτυξης ασκούν πιέσεις στις υποδομές και στο δομημένο και φυσικό περιβάλλον, με τον κίνδυνο υποβάθμισης τόσο της ζωής των κατοίκων όσο και της εμπειρίας των επισκεπτών, ενώ η μεγιστοποίηση του οικονομικού οφέλους συχνά έρχεται σε σύγκρουση με την ποιοτική αρχιτεκτονική, την αρμονική ένταξη και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τόνισε, ωστόσο, ότι τα φαινόμενα υπερτουρισμού στα Χανιά παραμένουν ακόμη διαχειρίσιμα, εφόσον υπάρξει συλλογική ευθύνη και συντονισμένη δράση, με τους αρχιτέκτονες να διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στον σχεδιασμό παρεμβάσεων που, μέσα από χρόνο, γνώση και συνεργασία με τους φορείς και τους επενδυτές, μπορούν να παράγουν διαχρονικό πολιτιστικό πλούτο αντί για μη αναστρέψιμες απώλειες.
Στο κλείσιμο των εναρκτήριων ομιλιών, η κα Άντζελα Γκερέκου, πρώην Πρόεδρος του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού, μέσα από έναν βιντεοσκοπημένο χαιρετισμό, προσέγγισε το ζήτημα της βιώσιμης αρχιτεκτονικής και του τουρισμού ως πεδίο ουσίας και όχι απλώς τεχνικής πρακτικής. Όπως υπογράμμισε, ο τουρισμός λειτουργεί πλέον ως καθρέφτης της κοινωνικής και πολιτισμικής μας ωριμότητας, αποκαλύπτοντας τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη ζωή στον τόπο μας και τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Αναγνώρισε ότι για δεκαετίες η ανάπτυξη βασίστηκε κυρίως στην κατανάλωση τοπίων, εικόνων και πόρων, επισημαίνοντας την ανάγκη μιας βαθιάς αναθεώρησης: τη μετάβαση από την εκμετάλλευση στη συνειδητή αξιοποίηση, από το πρόσκαιρο στο ουσιαστικό, και από την ποσοτική μεγέθυνση στη δημιουργία διαρκούς αξίας για επισκέπτες και κατοίκους.
Στο πλαίσιο αυτό, ανέδειξε τον ρόλο της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης ως εργαλείων κατανόησης και όχι ελέγχου, τονίζοντας ότι οι αλγόριθμοι μπορούν να ενισχύσουν την ανθρώπινη κρίση όταν καθοδηγούνται από αξίες, μέτρο και ηθική. Η βιώσιμη και βιοκλιματική αρχιτεκτονική, όπως σημείωσε, δεν αποτελεί τάση αλλά στάση ζωής, έναν τρόπο με τον οποίο ο χώρος συνομιλεί με τη φύση και την ιστορία, ενσωματώνοντας σύγχρονες τεχνολογίες χωρίς να χάνει την ανθρώπινη κλίμακα. Κλείνοντας, πρότεινε ένα νέο μοντέλο τουρισμού, «όχι περισσότερο, αλλά καλύτερο», που μετριέται με εμπειρίες, συναίσθημα και θετικό αποτύπωμα, υποστηρίζοντας ότι η Ελλάδα διαθέτει όλες τις προϋποθέσεις να αποτελέσει διεθνές παράδειγμα βιώσιμης φιλοξενίας, εφόσον η ανάπτυξη αντιμετωπιστεί ως αισθητική και ηθική επιλογή με επίκεντρο τον άνθρωπο και τον τόπο.
DMO in Action
Στη εναρκτήρια συζήτηση του Δημάρχου Χανίων Παναγιώτη Σημανδηράκη, με τον Δρ. Ανδρέα Θεοδωρίδη – αρχιτέκτονα, ερευνητή και Επίκουρου Καθηγητή στο New York Institute of Technology (NYIT), ερευνητή-συνεργάτη στο Κέντρο Οικοσυστημάτων στην Αρχιτεκτονική του Πανεπιστημίου Yale (Yale CEA) – και τη Δανάη Μακρή – Διευθύντρια Στρατηγικής και Περιεχομένου Design Ambassador – το DMO (Destination Management Organization) παρουσιάστηκε ως μια ουσιαστική μετατόπιση από το κλασικό τουριστικό μάρκετινγκ προς τη συνολική διαχείριση του τόπου. Όπως ανέφερε ο ίδιος, ο Δήμος Χανίων βρίσκεται στην τελική ευθεία για τη λειτουργία του DMO, το οποίο φιλοδοξεί να αποτελέσει σημείο συντονισμού όλων των δυνάμεων που εμπλέκονται στον τουρισμό, ώστε να ενοποιούνται παρεμβάσεις, στρατηγικές και η συνολική εικόνα του προορισμού. Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε και στη χωροθέτησή του, καθώς η έδρα του DMO προγραμματίζεται να στεγαστεί σε εμβληματικό σημείο του Ενετικού Λιμανιού, στα κτίρια του Δημοτικού Λιμενικού Ταμείου, λειτουργώντας ως συμβολική και πρακτική θέση αναφοράς.
Ο DMO δεν είναι εργαλείο προβολής, αλλά ένας μηχανισμός συντονισμού όλων των δυνάμεων που εμπλέκονται στον τουρισμό, ώστε ο προορισμός να λειτουργεί με κοινή κατεύθυνση και αντοχή στον χρόνο.
Ο κ. Σημανδηράκης τόνισε ότι ο DMO δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τη συνύπαρξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, επιστημονικών επιμελητηρίων και συλλογικοτήτων, επισημαίνοντας ότι ο παλιός ανταγωνιστικός διαχωρισμός χάνει πλέον τη σημασία του. Η εμπειρία του τουρισμού, όπως σημείωσε, έχει αναδείξει αστοχίες που καθιστούν αναγκαία μια κοινή προσέγγιση, με επίκεντρο τη βιωσιμότητα και την ανθεκτικότητα των πόλεων αλλά και τη διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε τόπου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης κρίθηκε καθοριστικός, καθώς η εγγύτητα με την κοινωνία επιτρέπει την έγκαιρη κατανόηση και διαχείριση ζητημάτων που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά από απομακρυσμένα επίπεδα σχεδιασμού.
Απαντώντας στο ζήτημα της φέρουσας ικανότητας και του υπερτουρισμού, ο Δήμαρχος υπογράμμισε ότι πρόκειται για έννοιες με έντονη πολιτική φόρτιση, οι οποίες συχνά παρερμηνεύονται ως αποτρεπτικές για την ανάπτυξη. Ωστόσο, όπως επεσήμανε, δεν μπορούν να αγνοηθούν τα υπαρκτά προβλήματα που ήδη διαμορφώνονται στα Χανιά, όπως η στεγαστική πίεση, η αλλοίωση του τοπίου από μεγάλης κλίμακας επενδύσεις και τα όρια των βασικών υποδομών. Σε αυτό το πλαίσιο ενέταξε και τις αστικές παρεμβάσεις των τελευταίων ετών, εξηγώντας ότι οι αλλαγές στη βιώσιμη κινητικότητα και οι μεγάλες αναπλάσεις, με προτεραιότητα στον πεζό και στους μόνιμους κατοίκους, δεν στοχεύουν πρωτίστως στον επισκέπτη, αλλά στη βελτίωση της καθημερινότητας των πολιτών, θέτοντας τις βάσεις για ένα ανθεκτικό αστικό περιβάλλον.
Η συζήτηση ολοκληρώθηκε με έμφαση στα δεδομένα και τους δείκτες ποιότητας. Ο κ. Σημανδηράκης αναφέρθηκε στη συστηματική χαρτογράφηση του προφίλ του επισκέπτη, σε συνεργασία με το Πολυτεχνείο Κρήτης, το ΜΑΙΧ και άλλους φορείς, επισημαίνοντας όμως το κενό που παραμένει στην αποτύπωση της εμπειρίας του μόνιμου κατοίκου απέναντι στον τουρισμό. Παράλληλα, προσέγγισε με ρεαλισμό το ζήτημα της επιμήκυνσης της σεζόν, σημειώνοντας ότι, αν και η διάρκεια της τουριστικής περιόδου διευρύνεται, η ύπαρξη ενός χρονικού κενού μπορεί να λειτουργεί εξισορροπητικά για την πόλη και τους ανθρώπους της. Καταληκτικά, χαρακτήρισε τη συγκυρία ως διαχείριση επιτυχίας, τονίζοντας ότι ο DMO καλείται να λειτουργήσει όχι ποσοτικά αλλά ποιοτικά, ώστε η τουριστική ανάπτυξη να μη μετατραπεί σε μελλοντικό βάρος, αλλά σε σταθερό και βιώσιμο πλεονέκτημα για τον τόπο.
Geospatial Data. A new way for decision making in Architecture
Στο πρώτο πάνελ του Συνεδρίου, με συντονιστές τον Ανδρέα Θεοδωρίδη και τη Δανάη Μακρή, οι Νίκος Χαζηράκης (Αντιδήμαρχος Πολεοδομίας Δήμου Χανίων), Γαβριήλ Μαυρέλλης (ιδρυτής της GET) και Βαλίνα Γεροπάντα (αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολεοδομίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης), ανέλυσαν πώς η γεωπληροφορική μετασχηματίζει τη λήψη αποφάσεων στον χωρικό σχεδιασμό. Ο Νίκος Χαζηράκης εξήγησε ότι ο Δήμος Χανίων εφαρμόζει υποδομή γεωχωρικών πληροφοριών (GIS) εδώ και 7–8 χρόνια, ως απάντηση στον κατακερματισμό δεδομένων που έως τότε βρίσκονταν διάσπαρτα σε φυσικά αρχεία και ψηφιακά συστήματα διαφορετικών υπηρεσιών. Η συγκέντρωση όλων των πολεοδομικών πληροφοριών —σχέδια πόλης, πράξεις εφαρμογής, όροι δόμησης— σε μία ενιαία χαρτογραφική πλατφόρμα επέτρεψε την ταχύτερη εργασία των μηχανικών, την επιτάχυνση διαδικασιών όπως η έκδοση οικοδομικών αδειών και τη βελτιωμένη εξυπηρέτηση των πολιτών.
«Το GIS δεν είναι απλώς ένα ψηφιακό εργαλείο, αλλά η βασική υποδομή πάνω στην οποία στηρίζεται πλέον η καθημερινή λειτουργία του Δήμου, από την πολεοδομία έως τις υπηρεσίες της έξυπνης πόλης.»
Ο Νίκος Χαζηράκης συνέδεσε το GIS με το ευρύτερο οικοσύστημα των «έξυπνων» εφαρμογών του Δήμου Χανίων, περιγράφοντάς το ως τη βασική υποδομή πάνω στην οποία «κουμπώνουν» υπηρεσίες όπως η εφαρμογή iPark για την ελεγχόμενη στάθμευση, οι αναδιπλούμενες μπάρες ελέγχου πρόσβασης στην Παλιά Πόλη και στο Παλιό Λιμάνι, οι σταθμοί ηλεκτρικών ποδηλάτων, τα έξυπνα φανάρια, αλλά και η χρήση τεχνητής νοημοσύνης για την αναζήτηση πρακτικών και παρεμβάσεων στα δημοτικά συμβούλια. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και τα ψηφιακά εργαλεία αναφοράς προβλημάτων της καθημερινότητας, καθώς και τα πέντε ηλεκτρικά λεωφορεία που εξυπηρετούν δωρεάν περιφερειακούς χώρους στάθμευσης. Όπως ανέφερε, ο στόχος είναι όλα αυτά τα δεδομένα να συγκεντρώνονται σε ένα αξιόπιστο σημείο, προσφέροντας στον πολίτη, τον επαγγελματία και τον επισκέπτη σαφή εικόνα για τη λειτουργία της πόλης, με θετικό περιβαλλοντικό και κοινωνικό αποτύπωμα.
Ο Γαβριήλ Μαυρέλλης προσέγγισε το Geospatial Data ως εργαλείο λήψης αποφάσεων, τονίζοντας ότι σχεδόν κάθε διοικητική πράξη σχετίζεται με τη χωρική θέση. Μια υποδομή γεωχωρικών πληροφοριών, όπως ανέφερε, εξυπηρετεί τρία επίπεδα: τη διοίκηση, τα στελέχη του Δήμου και τον πολίτη ή επαγγελματία. Μέσα από ενιαία, επικαιροποιημένα και θεσμικά κατοχυρωμένα δεδομένα, μειώνεται ο χρόνος αναζήτησης πληροφορίας και ενισχύεται η διαφάνεια και η τεκμηρίωση των αποφάσεων. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο digital twin της πόλης, το οποίο ο Δήμος Χανίων έχει αναπτύξει σε σύνδεση με το GIS, επιτρέποντας τρισδιάστατη απεικόνιση και μετρήσεις υψηλής ακρίβειας. Το ψηφιακό δίδυμο λειτουργεί ως εργαλείο ελέγχου και προσομοίωσης για έργα, παρεμβάσεις βιώσιμης κινητικότητας και αλλαγές στη στάθμευση, χωρίς να απαιτείται φυσική παρουσία στο χώρο. Παράλληλα, υπογραμμίστηκε ότι η εξωστρέφεια και τα ανοιχτά δεδομένα προϋποθέτουν συστηματική ενημέρωση και έλεγχο ποιότητας, ώστε η πληροφορία που διαχέεται να είναι αξιόπιστη και χρήσιμη.
Η Βαλίνα Γεροπάντα τοποθέτησε τη συζήτηση σε θεωρητικό επίπεδο, επισημαίνοντας ότι η πόλη δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως «παγωμένος χάρτης», αλλά ως ένα δυναμικό σύστημα ροών, μικροκλιμάτων και κοινωνικών δεδομένων, που μέχρι πρότινος δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν στον σχεδιασμό. Τα δεδομένα, όπως τόνισε, δεν επιλύουν αυτόματα τα προβλήματα της πόλης, αλλά φωτίζουν τις περιοχές πίεσης και επιτρέπουν πιο υπεύθυνες και ενημερωμένες επιλογές. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ρόλος του πολεοδόμου και του αρχιτέκτονα μετατοπίζεται από τη διαισθητική σύνθεση προς την ερμηνεία σύνθετων συστημάτων και τη στρατηγική σκέψη, χωρίς να χάνεται η κοινωνική διάσταση του σχεδιασμού.
«Τα δεδομένα δεν λύνουν τα προβλήματα της πόλης· ρίχνουν όμως φως στα σημεία που πονάνε και μας επιτρέπουν να σχεδιάζουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια, ευθύνη και επίγνωση.»
Κλείνοντας, ο Νίκος Χαζηράκης προσδιόρισε τρεις άμεσους στόχους για το επόμενο στάδιο του GIS: την πλήρη οριστικοποίηση της πολεοδομικής πληροφορίας, τη διεύρυνση της χρήσης του από τον απλό πολίτη και την ενσωμάτωση αναλυτικής ενημέρωσης για την εξέλιξη των δημοτικών έργων, ώστε η πληροφόρηση να παρέχεται άμεσα, διαφανώς και από την ίδια τη δημοτική αρχή.
Εκατόμπολις, μια περιοδική έκθεση για τον ( άγνωστο ) κόσμο της Αρχαϊκής Κρήτης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου
Η Στέλλα Χρυσουλάκη, Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, παρουσίασε την περιοδική έκθεση «Εκατόμπολις» που φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, ως ένα παράδειγμα σύγχρονης μουσειακής πρακτικής που επιδιώκει ουσιαστικό άνοιγμα της αρχαιολογίας προς την κοινωνία και έναν πιο ώριμο διάλογο με τον τουρισμό. Όπως ανέφερε, η συνειδητή υιοθέτηση της ορολογίας της Λευκής Βίβλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον Πολιτισμό (2022), σχετίζεται άμεσα με το πώς το πολιτιστικό απόθεμα μπορεί να ενεργοποιηθεί κοινωνικά, μέσα από συμμετοχικές, κατανοητές και ευρωπαϊκά εναρμονισμένες αφηγήσεις.
Αφετηρία της παρουσίασης αποτέλεσε ο ίδιος ο τίτλος της έκθεσης. Ο όρος «Εκατόμπολις», δανεισμένος από τον Όμηρο, αποτυπώνει, όπως εξήγησε, μια Κρήτη αντιληπτή ως σύνολο πολλών πόλεων, γλωσσών, λαών και εθίμων. Αυτή η έννοια του «πλήθους» λειτουργεί ως ερμηνευτικό κλειδί για την Αρχαϊκή Κρήτη, όχι ως περιφέρεια σε υστέρηση, αλλά ως κοινωνία πολυκεντρική και δυναμική. Το ιστορικό πλαίσιο που ανέπτυξε εκτείνεται από το τέλος της Εποχής του Χαλκού και την κατάρρευση του μινωικού ανακτορικού κόσμου έως την περίοδο 700–480 π.Χ., με κομβικό σημείο μια μεγάλη κλιματική αλλαγή και ένα μεταβατικό «σκοτεινό» στάδιο πριν από την αρχαϊκή ανάκαμψη. Το βασικό ερώτημα της έκθεσης αφορά το τι διατηρείται ως μνήμη και τι μετασχηματίζεται όταν η κοινωνία περνά από το ανάκτορο στην πόλη.
«Η “Εκατόμπολις” δεν περιγράφει μια Κρήτη με πολλές πόλεις· περιγράφει ένα νησί που βιώνεται ως πλήθος διαφορετικών κοινωνιών, γλωσσών και ταυτοτήτων, σε συνεχή μετασχηματισμό.»
Στη συνέχεια της παρουσίασης, η Στέλλα Χρυσουλάκη ανέδειξε τη λατρεία ως το στοιχείο που επιβιώνει ευκολότερα σε περιόδους κοινωνικών αναταράξεων, όχι ως οργανωμένη θρησκεία αλλά ως πρακτική που μεταδίδεται ασυνείδητα από γενιά σε γενιά. Η περιφορά της μινωικής θεάς με υψωμένα χέρια από τον ναό σε φορητά κατασκευάσματα για λιτανείες γύρω από την πόλη μαρτυρεί, όπως σημείωσε, μια κοινωνία που αναζητά προστασία και σταθερότητα. Παράλληλα, η έκθεση φωτίζει τη δημιουργικότητα και την καινοτομία της αρχαϊκής περιόδου μέσα από τις επιγραφές: το Μουσείο Ηρακλείου διαθέτει τον μεγαλύτερο αριθμό ελληνικών επιγραφών της εποχής, όπου οι νόμοι χαράσσονται για πρώτη φορά δημόσια στην πέτρα, με μεγαλογράμματη γραφή, προσβάσιμη σε όλους. Η γραφή λειτουργεί έτσι ως «τεχνολογία» διαφάνειας και συλλογικής μνήμης.
Η «Εκατόμπολις» επιχειρεί να αναμετρηθεί ευθέως με το λεγόμενο «Αρχαϊκό Κενό» της Κρήτης, παρουσιάζοντας μια κοινωνία βαθιά δικτυωμένη στη Μεσόγειο: με εμπορικές σχέσεις με την Αττική, τη Μέση Ανατολή, το Μαγκρέμπ, το Βόρειο Αιγαίο και τη Σαρδηνία, με κομβικά λιμάνια όπως ο Κομμός στη νότια Κρήτη, και με τους Φοίνικες να λειτουργούν ως δίαυλος τόσο εμπορικών όσο και πολιτισμικών μεταφορών, συμπεριλαμβανομένης της διάδοσης του αλφαβήτου. Στο εσωτερικό της κοινωνίας, η έκθεση αναδεικνύει την ανδροκρατούμενη πλέον δομή και την παιδεία της αριστοκρατίας, όπου ο νέος πολίτης δοκιμάζεται μέσα από τελετουργίες ενηλικίωσης για να επιστρέψει ως «καλός πολεμιστής και καλός πολίτης».
«Οι αιώνες που ονομάστηκαν “Αρχαϊκό Κενό” δεν είναι κενό· είναι η στιγμή που η Κρήτη περνά από το ανάκτορο στην πόλη και από τη συλλογική μνήμη στον πολίτη, με τον νόμο και τη γραφή να θεμελιώνουν τη σταθερότητα.»
Κλείνοντας, η Στέλλα Χρυσουλάκη επικαλέστηκε τη διάκριση του Claude Lévi-Strauss για τις «θερμές» κοινωνίες της γραφής και του νόμου, υποστηρίζοντας ότι η αρχαϊκή Κρήτη όχι μόνο συμμετέχει σε αυτόν τον μετασχηματισμό, αλλά τον μεταφέρει και προς την ηπειρωτική Ελλάδα: από το ανάκτορο στην πόλη, από τη συλλογική κληρονομιά στο άτομο-πολίτη, με τη γραφή, τον νόμο και την αφήγηση να θεμελιώνουν μια νέα πολιτισμική συνθήκη.
Beyond “Sea and Sun” Rethinking Crete as a Cultural Destination
Σε αυτό το πάνελ, με συντονιστή τον Ανδρέα Θεοδωρίδη, συμμετείχαν η Σοφία Μαλανδράκη-Κρασουδάκη, Πρόεδρος του ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης, η Στέλλα Χρυσουλάκη, Γενική Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, και ο Πάνος Παρθένιος, Καθηγητής Ψηφιακών Τεχνολογιών στον Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό στο Πολυτεχνείο Κρήτης. Η συζήτηση μετακίνησε συνειδητά το βλέμμα από την Κρήτη της εικόνας και της καρτ-ποστάλ σε έναν τόπο με βάθος, ρυθμό και δυνατότητα για πολυαισθητηριακές εμπειρίες, αναδεικνύοντας τον πολιτισμό ως ζωντανό σύστημα θεσμών, κοινοτήτων, τελετουργιών και αφηγήσεων, μέσα στο οποίο ο επισκέπτης καλείται να συμμετέχει ενεργά και όχι απλώς να καταναλώνει εικόνες.
Η Σοφία Μαλανδράκη-Κρασουδάκη, Πρόεδρος του ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης, περιέγραψε το πολιτιστικό οικοσύστημα του νησιού ως μια συνεχόμενη κλίμακα από τα μεγάλα ιδρύματα έως τις τοπικές συλλογικότητες, επιμένοντας ότι η πραγματική ενέργεια ξεκινά από τους ίδιους τους ανθρώπους. Τοποθέτησε τα φεστιβάλ και τις γιορτές στον πυρήνα της συλλογικής έκφρασης, ως τρόπους με τους οποίους η Κρήτη δείχνει το πρόσωπό της σήμερα. Το «αυθεντικό» ορίστηκε ως χαρακτήρας και εμπειρία, όχι ως προϊόν προβολής, μέσα από μικρές αλλά ισχυρές πολιτισμικές χειρονομίες, όπως το φαγητό που λειτουργεί ως κοινός κώδικας χαράς και απώλειας.
«Ο πολιτισμός δεν είναι κάτι που προβάλλεται για τον τουρισμό· είναι η ίδια η απάντηση στο ερώτημα του τουρισμού, γιατί πολιτισμός είναι όλα μαζί: οι άνθρωποι, οι γιορτές, οι μνήμες και οι αισθήσεις.»
Στο ίδιο πνεύμα, πρότεινε μια στρατηγική εξωστρέφειας του θεάτρου προς την κοινωνία, με δράσεις σε καφενεία, φυλακές, ανοιχτούς και αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και στοχευμένες παραγωγές που απευθύνονται σε διεθνές κοινό, ακόμη και στα αγγλικά, αντλώντας υλικό από την ιστορία και τη μυθολογία της Κρήτης. Ο πολιτισμός, όπως τόνισε, δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με τον τουρισμό· αποτελεί την απάντησή του.
Η Στέλλα Χρυσουλάκη, Γενική Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, έθεσε ως κεντρική στρατηγική έννοια τη συνέργεια, υποστηρίζοντας ότι το αρχαιολογικό απόθεμα μπορεί να μιλήσει ουσιαστικά στον τουρισμό μόνο όταν στηρίζεται στην τοπική κοινωνία. Περιέγραψε πρακτικές που μετακινούν το μουσείο από το εσωτερικό του προς τον αστικό ιστό, καθιστώντας το ενεργό μέρος της πόλης, μέσα από συνεργασίες με τον Δήμο Ηρακλείου και παρεμβάσεις που επανενεργοποιούν μινωικά μοτίβα όχι ως αναμνηστικά, αλλά ως φορείς ιστορικής αφήγησης. Παράλληλα, ανέδειξε το άνοιγμα του μουσείου σε ζωντανές κοινότητες πρακτικής, όπως οι αμπελουργοί και οι οινοποιοί, μέσα από δράσεις που συνδέουν την αρχαιολογία με τον σύγχρονο κρητικό τρόπο ζωής. Στο ζήτημα της τεχνολογίας, υπογράμμισε ότι έχει νόημα μόνο όταν υπηρετεί τις αισθήσεις και αφήνει ελευθερία στον επισκέπτη να συνθέσει τη δική του εμπειρία, διαφορετικά λειτουργεί ως προπαγάνδα.
Τη θεωρητική και τεχνολογική διάσταση αυτής της εμπειρίας ανέπτυξε ο Πάνος Παρθένιος, Καθηγητής Ψηφιακών Τεχνολογιών στον Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό στο Πολυτεχνείο Κρήτης, περιγράφοντας την Κρήτη ως τόπο με πολλαπλά ιστορικά, πολιτισμικά και χωρικά επίπεδα. Υποστήριξε ότι ο ρόλος των ψηφιακών εργαλείων δεν είναι να αντικαταστήσουν την εμπειρία, αλλά να τη «ενισχύσουν», προσθέτοντας τρίτη και τέταρτη διάσταση σε ό,τι η εικόνα από μόνη της δεν μπορεί να αποδώσει. Εισήγαγε την έννοια της διάφανης, ενσωματωμένης τεχνολογίας (embedded technology), που ενεργοποιεί τον επισκέπτη χωρίς να προσβάλλει τον χώρο, φέρνοντας παραδείγματα όπως το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχανών σε βιομηχανικό κέλυφος και τα όρια παρέμβασης σε μνημειακά περιβάλλοντα όπως η Ακρόπολη.
«Δεν σχεδιάζουμε απλώς χώρους· σχεδιάζουμε εμπειρίες, και η τεχνολογία έχει αξία μόνο όταν ενσωματώνεται διακριτικά και ενεργοποιεί τον επισκέπτη ως μέρος του χώρου.»
Η συζήτηση έκλεισε επιστρέφοντας στη γη και στην εποχικότητα: στις αγροτικές πρακτικές, στα άγρια χόρτα, στη χειμερινή οικονομία εμπειρίας και στα μικρής κλίμακας φεστιβάλ, ως τρόπους με τους οποίους η Κρήτη μπορεί να παραμείνει προορισμός γνώσης, συμμετοχής και ουσιαστικής εμπειρίας.
The Authentic Cretan Well-Being – Hospitality as a Living Ecosystem
Στο επόμενο πάνελ, με συντονίστρια τη Δανάη Μακρή (Head of Strategy & Content, Design Ambassador), η συζήτηση επιχείρησε να ορίσει τι σημαίνει «αυθεντικό», κρητικό well-being το 2025, χαρτογραφώντας πώς η φιλοξενία, οι τοπικές καλλιέργειες, η διατροφή, οι πρακτικές ευεξίας και ο κρητικός τρόπος ζωής μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα ενιαίο και ανθεκτικό οικοσύστημα. Συμμετείχαν η Κατερίνα Ξεκάλου, Ιδρύτρια και Διευθύνουσα Σύμβουλος του εστιατορίου AVLI, ο Γιώργος Λυραράκης, Πρόεδρος της Lyrarakis Winery, και ο Ιωάννης Χαραλάμπους, Σύμβουλος Domes Spa & Wellness, με έμφαση στο πώς το «τοπικό» μπορεί να μεταφραστεί σε εμπειρία χωρίς να μετατραπεί σε τάση.
Ο Γιώργος Λυραράκης, οινοποιός δεύτερης γενιάς, περιέγραψε τις μεταβολές της Κρήτης μέσα από την ιστορία του κρασιού. Στην πορεία του οινοποιείου υπήρξε μάρτυρας της μετάβασης από το χύμα κρασί που εξάγονταν σε άλλες χώρες, στην εποχή του ασκού και τελικά στο σημερινό εμφιαλωμένο κρασί, με τυποποίηση και brand. Σύνδεσε την αλλαγή με μετασχηματισμούς στο τοπίο και στις καλλιέργειες, τονίζοντας ότι η αμπελοκαλλιέργεια δυσκολεύεται και συχνά υποχωρεί υπέρ άλλων, ευκολότερων ή πιο αποδοτικών επιλογών.Αναφερόμενος στην επισκέψιμη εμπειρία του οινοποιείου, στάθηκε στο τοπίο και στη θέα προς τον ορεινό όγκο του Λασιθίου, επισημαίνοντας παράλληλα έναν προβληματισμό για τη νέα συνθήκη που διαμορφώνει η κατασκευή του νέου αεροδρομίου στην περιοχή. Εξήγησε ότι οι επισκέπτες δεν είναι κατ’ ανάγκη ψαγμένοι αγοραστές κρασιού, αλλά συχνά απλοί επισκέπτες που ξεναγούνται στον αμπελώνα, ενημερώνονται για τη βιολογική κατεύθυνση και τις αρχές της αναγεννητικής γεωργίας, γνωρίζουν 12 γηγενείς κρητικές ποικιλίες, δοκιμάζουν από τρία έως οκτώ κρασιά, κάνουν food pairing ή πικνίκ σε διαμορφωμένους χώρους.
«Η εμπειρία του κρασιού δεν αφορά μόνο τη γευσιγνωσία, αλλά το τοπίο, την καλλιέργεια, τη γνώση και το βίωμα· από τον αμπελώνα μέχρι το ποτήρι, αυτό που μένει στον επισκέπτη είναι η σχέση με τον τόπο.»
Συμπλήρωσε ότι, στις περιόδους όπου τα σταφύλια δεν είναι διαθέσιμα, χρησιμοποιούνται φωτογραφικά τεκμήρια, ενώ στο μέλλον η τεχνολογία θα μπορούσε να επιτρέψει ακόμη και τη χρήση ολογραμμάτων, ώστε οι επισκέπτες να τα βλέπουν και να τα γνωρίζουν πιο άμεσα. Τόνισε επίσης ότι η εμπειρία αποκτά μεγαλύτερο βάθος όταν συνδέεται με έναν ιστορικό χώρο παραγωγής, όπως ένα μεσαιωνικό πατητήρι, που προσθέτει μνήμη και συνέχεια στο αφήγημα.
Η Κατερίνα Ξεκάλου υποστήριξε ότι σε παλαιότερες δεκαετίες δεν υπήρχε συζήτηση για «experience» και «αυθεντικότητα», όχι επειδή έλειπαν, αλλά επειδή θεωρούνταν δεδομένες και οι προκλήσεις αφορούσαν ζητήματα όπως η σταθερή ποιότητα ή ακόμη και η εύρεση εμφιαλωμένου κρασιού. Για την ίδια, η αυθεντικότητα είναι πρωτίστως «γνησιότητα» και δεν είναι στατική: η παράδοση είναι ζώσα και η πορεία μας στο τώρα θα είναι η παράδοση του αύριο. Την όρισε ως χρόνο που δίνεται στον επισκέπτη, ως χαμόγελο, ως εαυτό και σεβασμό προς τον φιλοξενούμενο, συνδέοντάς τη με το βιωματικό υπόβαθρο. Ανέφερε ότι πέρασε τα παιδικά της χρόνια στην Κρήτη ως επισκέπτρια και ότι αυτός ο τρόπος φιλοξενίας διαμόρφωσε αργότερα το προϊόν που δημιούργησε. Προειδοποίησε ότι όσο τα παιδιά αποκόπτονται από τη φύση και τις εργασίες, όσο ο επισκέπτης γίνεται πελάτης και όσο το κέρδος γίνεται η μοναδική παράμετρος, τόσο εμφανίζεται έλλειμμα αυθεντικότητας.
«Η αυθεντικότητα δεν είναι κάτι στατικό· είναι η γνησιότητα, ο χρόνος που δίνεις στον επισκέπτη, το κομμάτι του εαυτού σου που βάζεις μέσα σε αυτό που προσφέρεις. Αν αυτό χαθεί, τότε χάνεται και η ουσία της φιλοξενίας.»
Στο σκέλος της τοπικής παραγωγής, περιέγραψε πώς το AVLI, που ξεκίνησε το 1987, επένδυσε στην εκπαίδευση του επισκέπτη και του εργαζόμενου ώστε να αναγνωρίζουν, να ζητούν και να στηρίζουν τοπικές πρώτες ύλες, χτίζοντας σχέσεις εμπιστοσύνης με παραγωγούς που λειτουργούν με ήθος. Ανέφερε χαρακτηριστικά πρώιμη συνομιλία με τον πατέρα του Γιώργου Λυραράκη και το πρώτο κρασί «Μυστικός Δείπνος», επιμένοντας ότι οι συνεργασίες κρίθηκαν περισσότερο από συνέπεια, σταθερότητα, χαρακτήρα και γεύση και όχι από κόστος, διαμορφώνοντας στην πράξη ένα «farm to table» μέσω των ίδιων των αγροτών, ελαιοπαραγωγών, οινοποιών και τυροκόμων.
Τόνισε ότι η αυθεντικότητα προκύπτει μόνο όταν υπάρχει προσωπική εμπλοκή και νόημα σε αυτό που παράγεται και ότι, εφόσον διαμορφωθεί ένα αξιακό πλαίσιο όπου το κέρδος δεν αποτελεί τη μοναδική παράμετρο, μπορεί να επιτευχθεί μια ουσιαστική ισορροπία ανάμεσα στην αυξημένη ζήτηση και τη διαφύλαξη της ουσίας. Κλείνοντας, έθεσε ως προτεραιότητα για την επόμενη δεκαετία της κρητικής φιλοξενίας την παιδεία (με την εκπαίδευση να ακολουθεί), επειδή η παιδεία ορίζει αξίες, αρχές, ταυτότητα και ακόμη και την έννοια του κέρδους σε μια κοινωνία με συνοχή και διάρκεια.
Ο Ιωάννης Χαραλάμπους εξήγηγσε πως το wellbeing δεν είναι μια εύκολη τάση, αλλά μια προσωπική εμπειρία του να νιώθεις καλά, και ότι στον χώρο της φιλοξενίας ξεκινά συχνά από τον ύπνο, τον οποίο χαρακτήρισε ως κομβικό στοιχείο για τον φιλοξενούμενο. Ανέλυσε τη φιλοσοφία των Domes Spa & Wellness ως μια ολιστική προσέγγιση σχεδιασμού εμπειριών που υπερβαίνει τα όρια του spa, επισημαίνοντας ότι στα spa της Domes αναπτύσσονται τέσσερις διακριτές κατηγορίες θεραπειών, εκ των οποίων η μία αντλεί έμπνευση από τη locality μέσα από την άμεση επαφή με το φυσικό τοπίο της Κρήτης.
«Το wellbeing δεν ξεκινά από το spa, αλλά από το πώς νιώθεις συνολικά· από τον ύπνο, το φως, το νερό και τον χώρο που έχει σχεδιαστεί ώστε να σου δώσει το έναυσμα να αλλάξεις κάτι στη ζωή σου.»
Εξήγησε ότι χρησιμοποιούνται στοιχεία όπως αιθέρια έλαια (π.χ. δίκταμο) και ελαιόλαδο, αλλά υπογράμμισε ότι το κρίσιμο δεν είναι η συνταγή, αλλά το να γίνει βίωμα για τους ειδικούς που το παρέχουν, ιδίως επειδή μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού στην Κρήτη δεν είναι ντόπιο και χρειάζεται εκπαίδευση ώστε να κατανοήσει τη γη, τον αέρα και το φως ως εμπειρία. Στη συνέχεια αναφέρθηκε στη σημασία και την ευθύνη που φέρουν οι αρχιτέκτονες στον σχεδιασμό spa χώρων με προοπτική μακροχρόνιας λειτουργίας, τονίζοντας ότι η Domes εντάσσει τη συνεργασία με τους αρχιτέκτονες από το αρχικό στάδιο του σχεδιασμού και όχι εκ των υστέρων. Παράλληλα, στάθηκε στη συνειδητή ενσωμάτωση σύγχρονων τεχνολογιών, όπως τα cryo chambers και οι εφαρμογές θεραπείας φωτός μέσω LED, οι οποίες, όπως επεσήμανε, επανερμηνεύουν διαχρονικές πρακτικές που σχετίζονται με το νερό, το κρύο και το φως. Αναφέρθηκε στις εμπειρίες biohacking ως πρακτικές που κινούνται κοντά, αλλά όχι μέσα, στο πεδίο της ιατρικής φροντίδας, καθώς και στην αυξανόμενη τάση τα καταλύματα να συνδέονται με μικρές μονάδες μακροζωίας. Τόνισε ότι το βασικό ζητούμενο είναι να είναι ξεκάθαρο πότε παρεμβαίνει ο άνθρωπος και πότε η τεχνολογία, ώστε η συνολική εμπειρία να προσφέρει ευχαρίστηση αλλά και να λειτουργεί ως αφετηρία για θετικές αλλαγές στη ζωή του επισκέπτη. Κλείνοντας, συμφώνησε με την ανάγκη εκπαίδευσης, προσθέτοντας ως τρίτο συστατικό την έμπνευση και το πάθος, ώστε η γνώση να μεταφέρεται με τρόπο που πράγματι κάνει τον άλλο να νιώσει καλύτερα.
The Authentic Cretan Well-Being – Hospitality as a Living Ecosystem / Local Cultural Identity & Experiential Tourism
Σε αυτό το πάνελ που παρουσίασε και συντόνισε η Ισαβέλλα Ζαμπετάκη, συναντήθηκαν οι Θεόδωρος Παρασκάκης (Διεθυντής δημιουργικού Φεστιβάλ Ρόκκας), Αλέξανδρος Γαρεφαλάκης (εμπνευστής του Φεστιβάλ Χαμεζίου), Δημήτρης Μιχελογιάννης (Ειδικός Σύμβουλος Περιφερειάρχη Κρήτης, δημιουργός του δικτύου Chania Trails) και η ομάδα Σύσηλο με την Ειρήνη Μακεδώνα (συνιδρύτρια) και τον Γιώργο Ξυλούρη (μουσικό, συνιδρυτή). Κοινός άξονας της συζήτησης ήταν το πώς τα πολιτιστικά δίκτυα, τα φεστιβάλ, η μουσική και τα μονοπάτια της ενδοχώρας παράγουν εμπειρίες με ρίζες στην κοινότητα, μετατοπίζοντας το τουριστικό ενδιαφέρον από το «ήλιος και θάλασσα» προς την ταυτότητα, τη συμμετοχή και τη βιωσιμότητα.
Ο Θεόδωρος Παρασκάκης περιέγραψε τις Γιορτές Ρόκκας ως σύμπραξη κοινωνίας και πολιτισμού που ξεκίνησε το 2013 από μια τοπική ανάγκη, με κορύφωση κάθε χρόνο τη συναυλία της Αυγουστιάτικης Πανσελήνου στον αρχαιολογικό χώρο της Ρόκκας. Τόνισε ότι ο πυρήνας της διοργάνωσης είναι οι χωριανοί και η οργανωτική επιτροπή, σε συνεργασία με την ομάδα έργου, ενώ το πρόγραμμα κινείται γύρω από μουσική και θέατρο, με εκπαιδευτικά εργαστήρια και παράλληλες δράσεις.
«Οι Γιορτές Ρόκκας αποτελούν μία σύμπραξη της κοινωνίας και του πολιτισμού.»
Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα χωρικής ενσωμάτωσης του πολιτισμού στο χωριό, ανέφερε την «Κεράμια Σκηνή» στην Κερά, όπου για τρεις-τέσσερις ημέρες ο οικισμός κλείνει και μετατρέπεται σε ζωντανή θεατρική σκηνή, ενώ έδωσε και το μέγεθος του άμεσου αντίκτυπου σε αριθμούς: 7.000–8.000 θεατές ετησίως σε δύο χωριά της ενδοχώρας της Κισσάμου.
Από την ανατολική Κρήτη, ο Αλέξανδρος Γαρεφαλάκης παρουσίασε το Φεστιβάλ Χαμεζίου, που ξεκίνησε το 2023 έπειτα από δύο-τρία χρόνια προετοιμασίας, με άξονα τη μουσική, τα σεμινάρια μουσικής και τις «ξεχασμένες τέχνες». Ανέφερε ότι το φεστιβάλ περιλαμβάνει εννέα σεμινάρια μουσικών οργάνων και τρεις τέχνες—αργαλειό, ψηφιδωτό και φυτικές βαφές—και ότι το ουσιαστικό του μέτρο δεν είναι τα χρήματα ή οι αριθμοί, αλλά η συγχώνευση μαθητών και ντόπιων σε μια κοινότητα φιλοξενίας (οι κάτοικοι «υιοθετούσαν» συμμετέχοντες, τους τάιζαν και τους φιλοξενούσαν). Όταν η διοργάνωση απέκτησε υπερέκθεση μέσω ενός viral βίντεο, εξήγησε ότι επέλεξαν συνειδητά να «χαλιναγωγήσουν» την προσέλευση: απέσυραν το φεστιβάλ από τα social media και επικεντρώθηκαν μόνο στις εγγραφές, κρατώντας ανοιχτά προς το κοινό δύο events (ένα live και το τελικό πανηγύρι), ώστε να προσελκύονται όσοι ενδιαφέρονται πραγματικά να συμμετέχουν και να γίνουν ένα με τον τόπο, όχι απλώς να καταναλώσουν το θέαμα.
Τη χωρική ραχοκοκαλιά αυτών των εμπειριών ανέδειξε ο Δημήτρης Μιχελογιάννης, παρουσιάζοντας το Chania Trails ως δίκτυο πεζοπορικών διαδρομών που ξεκίνησε πριν από 7–8 χρόνια και αναπτύσσεται σε όλους τους δήμους της Π.Ε. Χανίων—ήδη σε τέσσερις από τους έξι δήμους: Χανίων, Κισσάμου, Πλατανιά και Καντάνου–Σελίνου, με προοπτική επέκτασης στα όρια του Γεωπάρκου Ψηλορείτη και της Π.Ε. Λασιθίου. Διευκρίνισε ότι δεν «δημιουργούν» μονοπάτια από το μηδέν αλλά αναβιώνουν τις παλιές στράτες που συνέδεαν χωριά, τις καθαρίζουν, τις σηματοδοτούν, φτιάχνουν εργαλεία προβολής/διαχείρισης και τις συντηρούν, μέσα από ένα μοντέλο συνεργασίας Περιφέρειας Κρήτης και Δήμων.
Έδωσε επίσης το εθνικό πλαίσιο (ετήσια πανελλήνια συνάντηση μονοπατιών: πέρσι στα Χανιά, φέτος στην Καστοριά, του χρόνου στο Κιλκίς) και υπογράμμισε πως τα μονοπάτια λειτουργούν ως «ραχοκοκαλιά» διασύνδεσης πρωτοβουλιών—αναφέροντας ότι από τη Ρόκκαξεκινά διαδρομή που θα υλοποιηθεί στην Κίσαμο, ενώ στον Σέλινο εντόπισαν αρχαίο ρωμαϊκό δρόμο που συνέδεε την «πυραμίδα της Σούγιας» με τη Σούγια, βρίσκοντας ακόμη και αρχαία νομίσματα, ως ένδειξη του πόσο «παρθένο» παραμένει το πεδίο—την ώρα που, όπως παραδέχθηκε, η τουριστική πίεση εξαπλώνεται πλέον πολύ πέρα από τους «μαζικούς» προορισμούς.
Η ομάδα Σύσηλο έβαλε στο κέντρο την κοινότητα ως προϋπόθεση της εμπειρίας. Η Ειρήνη Μακεδώνα υποστήριξε—από τη σκοπιά ενός πολιτιστικού οργανισμού για μουσική και τέχνες—ότι τα πολιτιστικά εγχειρήματα ωφελούν τον τουρισμό ακριβώς επειδή δεν ξεκινούν από αυτόν ως στόχο: δουλεύουν με τόπους και κοινότητες, όχι «απέναντί» τους, και δημιουργούν το υπόβαθρο ώστε να υπάρχει ουσιαστική υποδοχή.
«Το σημαντικότερο όφελος που δίνουν τα πολιτιστικά εγχειρήματα στον τουρισμό είναι ότι δεν ασχολούνται ευθέως μαζί τους.»
Ο Γιώργος Ξυλούρης συνέδεσε τη βιωσιμότητα με τη μη «διάβρωση» της κοινότητας και την προστασία της φύσης, δίνοντας ένα αιχμηρό παράδειγμα από τον Ζαρό: θυμήθηκε ένα τοπίο με «τραγουδιστή» φύση, ρυάκια και νερά, και περιέγραψε πώς, στο όνομα μιας στρεβλής ανάπτυξης, φυλακίστηκε το νερό και το περιβάλλον «βούβανε», θέτοντας το ερώτημα «τι μένει να δει ο επισκέπτης» όταν η ίδια η ζωντανή ύλη του τόπου υποχωρεί.
Στο ίδιο νήμα, η συζήτηση κατέληξε ότι οι πολιτιστικές εμπειρίες για ξένους επισκέπτες μπορούν να αναπτυχθούν παραγωγικά όταν γίνονται με φροντίδα—με συνέργειες, ανοιχτές διοργανώσεις, δίγλωσσο περιεχόμενο όπου χρειάζεται, και κυρίως με την αντιστροφή του μοντέλου «δείχνω κάτι στο ξενοδοχείο»: ο επισκέπτης καλείται να πάει στον τόπο (στο χωριό, στο μονοπάτι, στο καφενείο) για να γνωρίσει την ταυτότητα εκεί όπου πραγματικά παράγεται.
From local traditions to global appeal
Στη συνέχεια, με συντονίστρια τη δημοσιογράφο Ισαβέλλα Ζαμπετάκη, η συζήτηση έφερε στο ίδιο τραπέζι την Αλεξάνδρα Θεοχάρη (ιδρύτρια του brand Klotho Crete), τον Γιώργο Νταγκουνάκη (συνιδρυτή της ομάδας Κρήτες Ριζοτόμοι), τον Ευτύχη Ανδρουλάκη (ιδρυτή της Pamako Olive Oil), τον Άγγελο Αντωνίου (Γενικό Διευθυντή του The Royal Senses, Curio Collection by Hilton, στο Ρέθυμνο) και τον Άρη Κόρδα (Αρχιτέκτονα, Διευθύνοντα Σύμβουλο της Kordas Architects). Κοινός άξονας ήταν το πώς στοιχεία της κρητικής παράδοσης—υφαντική, βότανα, ελαιόλαδο, τελετουργίες ευεξίας και αρχιτεκτονική—μπορούν να μεταφραστούν σε σύγχρονα, εξωστρεφή προϊόντα και εμπειρίες χωρίς να εγκλωβιστούν σε μια φολκλορική αναπαράσταση.
Η Αλεξάνδρα Θεοχάρη εξήγησε ότι η υφαντική, όπως την προσεγγίζει, συνδέεται άμεσα με τη μεταποίηση και ειδικότερα με την πολιτιστική μεταποίηση: την επανερμηνεία δηλαδή της παράδοσης με σύγχρονα μέσα. Υπογράμμισε πως η υφαντική δεν είναι απλώς τεχνική ή «παραδοσιακή τέχνη», αλλά φορέας μνήμης, ταυτότητας και αισθητικής αξίας που αφηγείται ιστορίες σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο—στοιχεία που σήμερα ζητούνται διεθνώς.
Στην ίδια λογική, η αξία του τελικού προϊόντος, όπως είπε, δεν προκύπτει από το «καθαρά παραδοσιακό», αλλά από το πώς αυτό εξελίσσεται σε κάτι νέο μέσω υλικών, μοτίβων, υφών και τεχνικών. Έδωσε βάρος στις συνέργειες ανάμεσα σε υφαντή και σχεδιαστές (designer/αρχιτέκτονα/interior designer), ενώ αργότερα, απαντώντας στο ερώτημα «πώς αποφεύγεται το φολκλόρ», τόνισε ότι η παράδοση δεν αντιμετωπίζεται ως μουσειακό copy–paste αλλά ως εργαλείο σχεδιασμού, με κρίσιμα στοιχεία το storytelling και την παρακολούθηση των διεθνών τάσεων (μόδα, αρχιτεκτονική, υλικά, επιφάνειες).
Στο κομμάτι των πρώτων υλών, ο Γιώργος Νταγκουνάκης μίλησε για τα βότανα ως υποτιμημένο πεδίο, επισημαίνοντας ότι η αντίληψη «υπάρχει άφθονο στο φυσικό τοπίο, άρα κόβει ο καθένας όποτε θέλει» δεν ισχύει. Περιέγραψε την πρωτοβουλία των Κρητών Ριζοτόμων ως απάντηση στην ανάγκη για ασφαλές και αποτελεσματικό βότανο, με στόχο να στηθεί ομάδα παραγωγών σε όλο το νησί, με καλλιέργειες δίπλα σε φυσικούς πληθυσμούς και με τη στήριξη του Πανεπιστημίου Κρήτης: από τη γενετική ταυτότητα του σπόρου και την παρακολούθηση της καλλιέργειας, μέχρι το χημικό προφίλ του αιθέριου ελαίου.
«Η ποιότητα δεν αρκεί, αν δεν συνοδεύεται από στρατηγικό μάρκετινγκ, από καινοτομία και από συνεργασίες.»
Έθεσε το πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού της γεωργίας με οδηγό την τεχνητή νοημοσύνη, εκφράζοντας αμφιβολίες για το πώς θα εξελιχθεί η επόμενη δεκαετία αν το παραγωγικό μοντέλο παραμείνει αναχρονιστικό.
Παράλληλα, ο Ευτύχης Ανδρουλάκης έφερε το ελαιόλαδο με συγκεκριμένα μεγέθη: ως βασικό εξαγώγιμο προϊόν του νησιού, με εξαγωγές που αντιστοιχούν σε μεγάλο μέρος του συνολικού εξαγωγικού αποτυπώματος, παρουσία σε πάνω από 145 χώρες και άμεση συνδεσιμότητα με την ταυτότητα της Κρήτης ήδη πριν από το ταξίδι του επισκέπτη—μέσα από μια φιάλη που αναγράφει το όνομα του νησιού. Έδωσε έμφαση στη διάσταση της κρητικής και μεσογειακής διατροφής και στη διεθνή τάση γύρω από τον φαινολικό και φαρμακευτικό χαρακτήρα συγκεκριμένων ελαιολάδων, όπου η ζήτηση είναι τόσο υψηλή ώστε οι ποσότητες δεν επαρκούν, και περιέγραψε την προσπάθεια μετάβασης στο επισκέψιμο ελαιουργείο από το χωράφι μέχρι το ράφι, αναγνωρίζοντας ότι οινοποιοί έχουν ήδη δείξει τον δρόμο.
Στο πρακτικό ερώτημα «πώς αποφεύγεται το φολκλόρ», ο Ευτύχης Ανδρουλάκης ξεκαθάρισε τη λεπτή γραμμή: η σύνδεση με την παράδοση είναι αναπόφευκτη, αλλά η παρουσίαση δεν πρέπει να υποβαθμίζει το προϊόν αγνοώντας τη σημερινή τεχνολογία, την εξέλιξη του κλάδου και τη διεθνή του τοποθέτηση—ειδικά όταν το ελαιόλαδο έχει φτάσει να λειτουργεί μέχρι και ως συμπλήρωμα διατροφής και να μπαίνει σε αγορές που δεν γνώριζαν το ελαιόδεντρο.
Η συζήτηση συνέδεσε τις πρώτες ύλες με τη φιλοξενία και τον σχεδιασμό εμπειριών με τον Άγγελο Αντωνίου να περιγράφει το μοντέλο του spa στο The Royal Senses ως σύνθεση τριών επιπέδων: πρώτη ύλη – τελετουργία – αφήγηση. Εξήγησε ότι τα βότανα και το ελαιόλαδο (σε κρύα έκθλιψη) μεταφέρονται από τη λογική προϊόν κουζίνας, σε βάσεις ελαίων για θεραπείες, αρώματα, μάσκες και συνολικές εφαρμογές, ενώ στο επίπεδο της τελετουργίας εντάσσονται κρητικές μέθοδοι και υλικά (αναφέροντας ράβδους, πέτρες Κρήτης και σαλιγκάρια) ώστε η εμπειρία να συνεχίζεται μέσα στην καμπίνα.
Στην αφήγηση, μίλησε για storytelling, παλέτες χρωμάτων που παραπέμπουν σε γη/θάλασσα/βουνό και για ενιαίο σχεδιασμό που φτάνει μέχρι και στις στολές—οι οποίες, όπως είπε, είναι της Αλεξάνδρας Θεοχάρη και φέρουν χειροποίητη υφαντή «πινελιά» με αναφορά στον μινωικό πολιτισμό. Υποστήριξε ότι αυτό που ζει ο επισκέπτης στην Κρήτη «δεν αντιγράφεται», άρα ο στόχος είναι να γίνει brand με ταυτότητα (πρότεινε το πλαίσιο «Mediterranean Wellness» αντί ενός γενικού «Greek spa») και έκλεισε με τη θέση ότι «δεν πουλάμε θεραπείες, πουλάμε εμπειρίες».
Τέλος, ο Άρης Κόρδας τοποθέτησε την ελληνική αρχιτεκτονική ως εξαγώγιμο προϊόν, περιγράφοντας τη διαδρομή από την κρίση και την εσωστρέφεια προς ένα αναγνωρίσιμο διεθνές προφίλ, αλλά και τον σημερινό ρόλο της αρχιτεκτονικής ως μηχανισμού που «δένει» ιδέες και προϊόντα (φιλοξενία, ευεξία, γαστρονομία, brands, προϊόντα γης) σε ενιαίο αφήγημα, επισημαίνοντας ότι μοντέλα όπως το all inclusive δυσκολεύονται να αποδώσουν γνήσια επαφή με τον τόπο.
«Η αρχιτεκτονική καλείται πρακτικά να δέσει όλα αυτά τα στοιχεία σε ένα ενιαίο αφήγημα.»
Residential tourism and new communities
Στο πάνελ «Residential Tourism and New Communities», με συντονίστρια τη Δανάη Μακρή, η συζήτηση ξεκίνησε από τη διαπίστωση ότι, ιδιαίτερα μετά την πανδημία, όλο και περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν να περνούν σημαντικό μέρος της χρονιάς σε ελληνικούς προορισμούς δουλεύοντας εξ αποστάσεως. Η θεματική εστίασε στο ποιοι είναι οι digital nomads, τι αφήνουν πίσω τους στις κοινότητες που τους υποδέχονται και πώς η νέα αυτή κινητικότητα επηρεάζει την αρχιτεκτονική. Στο πάνελ συμμετείχαν ο Στέλιος Μπονάτος (Περιφέρεια Κρήτης, Διευθυντής Τμήματος ΤΠΕ), η Αλεξάνδρα Δαλιάνη (Αρχιτέκτονας, συνιδρύτρια των Creative Architects), η Δανάη Μανιαδάκη (Αρχιτέκτονας, συνιδρύτρια των DNE Architects) και η Αθανασία Μπατάλη (Διευθύντρια του γραφείου Deplot Architects).
Ο Στέλιος Μπονάτος παρουσίασε το πρόγραμμα Work From Crete ως πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης που στήθηκε πολύ γρήγορα, με μηδενικό κόστος ανάπτυξης, ως απάντηση στην ιδέα του Work From Greece που είχε συζητηθεί σε κεντρικό επίπεδο. Όπως περιέγραψε, η Περιφέρεια χρειάστηκε να απαντήσει σε πρακτικά και πολυεπίπεδα ερωτήματα (διασυνδεσιμότητα, σχολεία, υγεία, μετακίνηση, συμβάσεις διαμονής), καθώς η στόχευση δεν ήταν μόνο η προβολή αλλά η υποστήριξη πραγματικής μετεγκατάστασης. Ανέφερε επικοινωνία με 70 κράτη σε τέσσερις ηπείρους, «βροχή» από emails σε πολλές γλώσσες, δημιουργία information kit, καθώς και αξιοποίηση κάποιων επισκεπτών ως «ambassadors» που μετέφεραν την εμπειρία τους στα δίκτυά τους.
Σε επίπεδο αποτελεσμάτων, σημείωσε ότι η κλίμακα έχει πλέον απλωθεί τόσο πολύ σε όλη την Κρήτη—ακόμη και στη Γαύδο—ώστε τα τελευταία δύο χρόνια η αποτύπωση να μην είναι εύκολα μετρήσιμη, ενώ ανέφερε και παραδείγματα εταιρειών που νοικιάζουν χώρους ή ξενοδοχεία για μακρύτερες περιόδους. Ως κρίσιμες δράσεις του προγράμματος κατέγραψε την ένταξη 606 χωριών/σημείων/γειτονιών σε υποδομές γρήγορου internet μέσω προγραμμάτων τύπου Ultra Fast και Rural, αλλά και τη συμμετοχή σε διεθνές σχήμα συνεργασίας με επτά χώρες (μεταξύ τους η Εσθονία και η Αγγλία), από όπου όπως είπε θα προκύψουν πολιτικές που θα εφαρμοστούν στην Κρήτη προς όφελος τόσο των remote workers όσο και των χωριών. Υποστήριξε επίσης ότι τα οφέλη στις τοπικές κοινωνίες είναι ήδη ορατά, με ανακαινίσεις κτισμάτων σε χωριά που προηγουμένως ήταν χαλάσματα, σε συνδυασμό με την εγκατάσταση υποδομών.
Η Αθανασία Μπατάλη μετέφερε το θέμα στο αστικό πεδίο της Αθήνας και ειδικότερα στα Εξάρχεια, περιγράφοντας τους digital nomads ως νέους, φιλόδοξους επιχειρηματίες, start upers και επαγγελματίες που εργάζονται από laptop και αλλάζουν χώρα ανά διαστήματα. Ανέφερε ως τάξη μεγέθους ότι πρόκειται για περίπου 40 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, με αυξητική τάση μετά την πανδημία, ενώ από την εμπειρία της επισήμανε ότι αυτό που αναζητούν είναι η αυθεντικότητα και όχι μια «ωραιοποιημένη» εικόνα πόλης. Για τον λόγο αυτό, όπως υποστήριξε, τα Εξάρχεια τους ελκύουν ακριβώς επειδή έχουν ιστορικά συνδεθεί με τέχνες, διανόηση και μια «αληθινή» αστική ζωή—κάτι που ενισχύεται συμβολικά και από την παρουσία του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και της Αρχιτεκτονικής Σχολής.
Τόνισε επίσης ότι οι digital nomads δεν λειτουργούν ως απλοί τουρίστες: ζουν και εργάζονται, «ζωντανεύουν» περιοχές και δημιουργούν τρόπους κοινωνικοποίησης (φόρουμ, δίκτυα αλληλεπίδρασης) τόσο μεταξύ τους όσο και με τους μόνιμους κατοίκους. Στο σκέλος της αρχιτεκτονικής, υποστήριξε ότι οι ανάγκες τους ωθούν την πόλη να επανενεργοποιήσει ανεκμετάλλευτα και ερειπωμένα κτίρια, παράγοντας πιο συλλογικά μοντέλα κατοίκησης. Υπογράμμισε, ωστόσο, ότι ο σχεδιασμός οφείλει να σέβεται το υπάρχον κτιριακό απόθεμα, το περιβάλλον του και κυρίως τους μόνιμους κατοίκους, ώστε οι παρεμβάσεις να μη γίνονται «μόνο για τους επισκέπτες».
Από την πλευρά της νησιωτικής κατοίκησης, η Αλεξάνδρα Δαλιάνη περιέγραψε την Τήνο ως τόπο που ήδη από τη δεκαετία του ’70 προσέλκυε επισκέπτες υψηλού πολιτιστικού και μορφωτικού κεφαλαίου, αναφέροντας ενδεικτικά ότι ο Κορνήλιος Καστοριάδης υπέγραφε κείμενά του στον Τριπόταμο. Όπως ανέλυσε, πρόκειται για οικονομικά εύρωστα κοινά που επιδιώκουν παρατεταμένη διαμονή εκτός σεζόν για να βιώσουν την «αυθεντική πραγματικότητα» του νησιού και λειτουργούν συχνά δικτυακά, ενώ σήμερα η τηλεργασία επιτρέπει σε κάποιους να μοιράζουν τη ζωή τους μεταξύ Αθήνας και Τήνου ή ακόμη και μεταξύ Τήνου και Παρισιού. Έθεσε ως λόγους έλξης τόσο την υλική πολιτιστική κληρονομιά (διατηρημένη τοπική αρχιτεκτονική, χωροταξία, «κρίσιμο μέγεθος», πάνω από 42 χωριά που δημιουργούν πολυεστιακότητα) όσο και την άυλη (μαρμαροτεχνία, καλές τέχνες, φεστιβάλ, πανηγύρια, γαστρονομία).
Περιγράφοντας την αλλαγή των τελευταίων 10–15 ετών, μίλησε για ένα φαινόμενο «εξευγενισμού» που συμπίπτει με social media, υπερτουρισμό και τηλεργασία, με μεταβολές στη γαστρονομία και μια ευρύτερη μετατόπιση που επηρεάζει και την αρχιτεκτονική, επισημαίνοντας την ανάγκη ανάπτυξης με όρους οικονομίας, με πρόγραμμα και όραμα από τις τοπικές αρχές, ώστε οι αλλαγές να είναι κοινωνικά ωφέλιμες.
Η Δανάη Μανιαδάκη έδωσε το παράδειγμα της Αντιπάρου: από έναν μικρό, «εναλλακτικό» προορισμό έως το 2000, σε νησί που στοχεύει σε ποιοτικό τουρισμό με digital nomads, high-end επενδυτές και celebrities, με αυξημένες πιέσεις σε υποδομές και οικονομία. Περιέγραψε ως αρχιτεκτονική πρόκληση την διακριτική παρέμβαση που εντάσσεται στο τοπίο και προστατεύει την ταυτότητά του, αναφέροντας μελέτη υπόσκαφης κατοικίας όπου ζητούμενο ήταν η κυκλαδίτικη δωρικότητα μέσω αδρών υλικών/τελειωμάτων και η ελεύθερη επιφάνεια ως πολυτέλεια.
«Στόχος δεν είναι μια generic γραφή, αλλά να αναγνωρίσουμε τα ιδιώματα του κάθε τόπου και να τα ενσωματώσουμε ώστε κάθε αφήγηση να είναι μοναδική.»
Στο κλείσιμο, η ίδια υποστήριξε ότι η εξωστρέφεια των ελληνικών γραφείων μπορεί να ενισχυθεί μέσω συνεργασιών με πελάτες του εξωτερικού, περιγράφοντας εμπειρία από project που οδήγησε σε δουλειά στο Los Angeles: έρευνα σε ιστορικά αρχεία «εκτός αλγορίθμου», ανάδειξη των ποιοτήτων μιας αποικιακής βίλας 100 ετών, sourcing υλικών σε διαφορετικό εργοταξιακό σύστημα και συμπέρασμα ότι η διεθνής εμπειρία ανοίγει ορίζοντες, ανάλογα με τη δυναμικότητα κάθε γραφείου.
What’s Next for Destination-Scale Resorts
Τα μεγάλα destination-scale resorts της Ελλάδας διαμορφώνουν πλέον το δικό τους, διακριτό κεφάλαιο στον ευρωπαϊκό χάρτη φιλοξενίας, λειτουργώντας ως σύνθετα οικοσυστήματα εμπειριών με ισχυρή ζήτηση και αυξανόμενο επενδυτικό βάθος. Στο πάνελ What’s Next for Destination-Scale Resorts, ο Τάσος Παπαδουράκης, συνιδιοκτήτης και General Manager του ξενοδοχείου Ibiscos Garden και πρώην Αντιδήμαρχος Ρεθύμνου, η Βάσια Στυλιανίδη, συνιδρύτρια του αρχιτεκτονικού γραφείου WOBI Stylianidis Hatzigiannakis Architects, και η Βίβιαν Γκέρου, συνιδρύτρια του WeDesignLab, συζήτησαν, με τον συντονισμό της Δανάης Μακρή, το μέλλον των μεγάλων resorts, τον ρόλο της αρχιτεκτονικής στον σχεδιασμό εμπειριών, τη σχέση τους με τον δημόσιο χώρο και τον προορισμό, καθώς και τα κρίσιμα ζητήματα βιωσιμότητας, πόρων και μακροζωίας των τοπικών κοινωνιών.
Ο Τάσος Παπαδουράκης περιέγραψε τη βασική πρόκληση: ένα resort, ως μεγάλη παραθαλάσσια υποδομή με εκατοντάδες ανθρώπους, οφείλει να σχεδιάζεται και να λειτουργεί έτσι ώστε να «ανοίγει» τον επισκέπτη προς τον τόπο—τον αστικό ιστό και την ενδοχώρα—αντί να τον κρατά εντός των ορίων του.
«Ένα resort πρέπει να λειτουργεί ως πόρτα προς τον προορισμό, όχι ως αυτάρκης κόσμος που κρατά τον επισκέπτη μέσα.»
Αυτή η αντιστροφή είναι κρίσιμη προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα του μοντέλου: χρήση τοπικών υλικών στην κατασκευή, έμφαση στη μακροβιότητα των χώρων, στελέχωση με ανθρώπους που γνωρίζουν τον τόπο και έχουν την απαραίτητη εκπαίδευση, ώστε ο επισκέπτης να ανακαλύπτει ενεργά τα πλεονεκτήματα του προορισμού. Στο ίδιο νήμα, η Δανάη Μακρή υπογράμμισε ότι μάρκετινγκ και εκπαίδευση πλέον συνυπάρχουν, καθώς τα resorts απευθύνονται σε πολλαπλά ακροατήρια και χρειάζονται «awareness» για τον τόπο πλέον και όχι μόνο για τις υπηρεσίες ή τα προϊόντα.
Η Βάσια Στυλιανίδη, προσέγγισε την «λεπτή γραμμή» ταυτότητας και διεθνούς κοινού μέσα από τις μικρές, βιωματικές λεπτομέρειες: ιστορίες, ανθρώπους, παραδόσεις, γεύσεις και μυρωδιές που δεν μεταφέρονται αν δεν υπάρξει πρόθεση από την τοπική κοινότητα αλλά και περιέργεια από τον επισκέπτη.
«Η ροή και η κίνηση του ανθρώπου είναι αυτό που κάνει τη διαφορά—από την είσοδο ξεκινά η εμπειρία του χώρου.»
Κατά την ίδια, η επιτυχία δεν βρίσκεται σε ένα φολκλορικό περίβλημα, αλλά στη μεταγραφή της τοπικότητας ως ψυχής ενός ξενοδοχείου, σε συνδυασμό με τα διεθνή πρότυπα άνεσης και ποιότητας, ώστε η εμπειρία να παραμένει προσωπική και μη αντιγράψιμη. Όταν κλήθηκε να επιλέξει τι αποτελεί το υπόστρωμα ενός resort, τόνισε την πρωτοκαθεδρία της ροής και της κίνησης του σώματος: η άφιξη, οι διαδρομές, οι κοινόχρηστοι χώροι (η πισίνα ως «πλατεία», ο κήπος, οι ενδιάμεσοι τόποι) είναι αυτά που οργανώνουν τελικά την εμπειρία.
Από την πλευρά της, η Βίβιαν Γκέρου, περιέγραψε τη μεθοδολογία ανάπλασης ξενοδοχείων με ισχυρή κληρονομιά, όπως το Mirabello: αφετηρία είναι η χαρτογράφηση του «DNA» (θέες, μπαλκόνια, διαδρομές ανάμεσα στα bungalows, στοιχεία κρητικής φιλοξενίας) και στη συνέχεια η αναγνώριση όσων εμποδίζουν τη σημερινή 5* εμπειρία (π.χ. κακές ροές), με έλεγχο της διαδρομής του πελάτη από την άφιξη έως το τελευταίο βράδυ.
Τα τρία φίλτρα που όρισε, συναισθηματικό, λειτουργικό, εξελικτικό, οδηγούν σε ένα αποτέλεσμα που κρατά χαρακτήρα αλλά εξελίσσει την εμπειρία, ώστε το resort να λειτουργεί ως μέρος της αφήγησης του τόπου. Ως προς την οργάνωση των μεγάλων resorts σαν μικρές πόλεις, διευκρίνισε ότι η λειτουργικότητα προηγείται (ροές προσωπικού και επισκεπτών, άξονες, «γειτονιές», ζώνες δημόσιου/ημιδημόσιου/ιδιωτικού και διαφορετικά groups χρηστών) και έπειτα «δένει» η αφήγηση.
Στο τελευταίο μέρος της συζήτησης, η Δανάη Μακρή επανέφερε το θέμα της φέρουσας ικανότητας και της διαχείρισης πόρων. Ο Τάσος Παπαδουράκης μίλησε για ένα διευρυμένο πλαίσιο που υπερβαίνει το νερό και τα τρόφιμα, εντάσσοντας την ποιότητα αέρα, την καθαριότητα και τη διαχείριση απορριμμάτων ως εξίσου κρίσιμους πόρους. Τόνισε ότι η προτεραιότητα δεν μπορεί να δίνεται ούτε στον επισκέπτη ούτε στον κάτοικο, αλλά απαιτείται συνολική μέριμνα για όλους, μαζί με εκπαίδευση του επισκέπτη σε μια οικονομία μεγέθους που ταιριάζει στον τόπο. Από την πλευρά της, η Βάσια Στυλιανίδη συνέδεσε τη μακροβιότητα με την προσαρμογή σε τεχνολογικές και κοινωνικές μεταβολές, βλέποντας τον αρχιτέκτονα ως κρίκο παρελθόντος–μέλλοντος που οφείλει να ενσωματώνει νέες παραμέτρους εμπειρίας χωρίς να αποδυναμώνει τον προορισμό. Η Βίβιαν Γκέρου πρόσθεσε ότι η βιωσιμότητα μπορεί να γίνει αισθητή χωρίς να προβάλλεται τεχνικά: μέσα από χωροθέτηση που αξιοποιεί κλίσεις, φυτεμένα δώματα, πέργκολες και διαδρομές δροσιάς, μέσα από τοπικά υλικά χαμηλού αποτυπώματος και, τέλος, μέσα από εμπειρίες που ενθαρρύνουν φυσικό αερισμό, σωστή χρήση φωτός και συνέργειες με τοπικούς παραγωγούς. Έτσι, η βιώσιμη επιλογή μετατρέπεται σε υποσυνείδητο βίωμα, σε υπόστρωμα της ευτυχίας που μοιράζονται κάτοικοι και επισκέπτες.
The First and Last Impressions: Airports, Ports and mobility infrastructure
Στο επόμενο στη σειρά πάνελ, ο συντονιστής Ανδρέας Θεοδωρίδης έθεσε εξαρχής το διακύβευμα: αεροδρόμια, λιμάνια και υποδομές μετακίνησης δεν είναι απλώς τεχνικά έργα, αλλά οι «πύλες» που διαμορφώνουν την πρώτη εντύπωση και την τελευταία ανάμνηση του ταξιδιώτη. Με την πρόθεση να πάρουν απαντήσεις αντί για τυπικές ερωτήσεις, στο τραπέζι βρέθηκαν ο Λουκάς Μπομπότης (Διεθυντής Bobotis+Bobotis Architects), ο Γιώργος Τσολάκης (Ιδρυτής Tsolakis Architects) και ο Γιάννης Μαλανδράκης, Δήμαρχος Δήμου Πλατανιά, ώστε η συζήτηση να κινηθεί από την κλίμακα του προορισμού μέχρι τη λειτουργία των θεσμών και την καθημερινή εμπειρία του επισκέπτη.
Ο Γιάννης Μαλανδράκης περιέγραψε τη θεσμική ασυμμετρία που αντιμετωπίζουν οι τουριστικοί δήμοι: ο Δήμος Πλατανιά, με μόνιμο πληθυσμό 16.000 κατοίκων, χρηματοδοτείται για υποδομές αντίστοιχης κλίμακας, ενώ στην πράξη εξυπηρετεί πολλαπλάσιο φορτίο λόγω πάνω από 23.000 κλινών (και άγνωστου αριθμού βραχυχρόνιων μισθώσεων), παραθεριστών και της συνεχούς διαμπερούς κίνησης από τον Βόρειο Οδικό Άξονα Κρήτης.
«Η πολιτεία μας αντιμετωπίζει… για 16.000, ενώ έχουμε πάνω από 23.000 κλίνες και υποδομές για 70.000.»
Ενδεικτικά ανέφερε ότι ο βιολογικός καθαρισμός έχει σχεδιαστεί για 70.000 και αναβαθμίζεται για 100.000 κατοίκους/επισκέπτες, την ώρα που το κράτος εξακολουθεί να αξιολογεί τον δήμο με βάση τον μόνιμο πληθυσμό. Υπογράμμισε επίσης το παράδοξο των «πυλών εισόδου»: το νέο λιμάνι και το αεροδρόμιο (που έχει παραχωρηθεί) δεν λειτουργούν ως ενιαίο σύστημα, ενώ ο ΒΟΑΚ, παρότι κρίσιμος για τον τουρισμό και την ασφάλεια, καθυστέρησε επί δεκαετίες, επιβαρύνοντας την εμπειρία πρόσβασης στον προορισμό.
Στο ίδιο πεδίο, ο Γιώργος Τσολάκης τόνισε ότι η Ελλάδα δυσκολεύεται να υλοποιήσει μεγάλα έργα στον χρόνο που απαιτεί η εποχή: όταν ένα αεροδρόμιο ή μια υποδομή ολοκληρώνεται μετά από 15–20 χρόνια, συχνά είναι ήδη λειτουργικά ή χωρητικά ξεπερασμένη. Για τον ίδιο, το κρίσιμο ζητούμενο είναι η επιτάχυνση των διαδικασιών σχεδιασμού, αδειοδότησης και προϋπολογισμού, αλλά και η αποδοχή της μεταβολής ως δεδομένου.
Πρότεινε μια σχεδιαστική στάση που δεν φοβάται το κενό, αφήνοντας περιθώρια προσαρμογής ώστε οι υποδομές να μπορούν να αλλάζουν χωρίς να γκρεμίζεται το σύμπαν. Στη συνέχεια, αξιοποίησε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από πρόσφατη εμπειρία του: σε πρόσκληση για πανεπιστημιακό έργο όπου η υποστήριξη λειτουργιών προβλεπόταν να γίνεται από ρομπότ, η ομάδα του χρησιμοποίησε εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης ως επιταχυντή γνώσης, αναγνωρίζοντας, ωστόσο, ότι το μεγάλο κοινωνικό και θεσμικό πρόβλημα είναι πώς αυτή η νέα ταχύτητα μετατρέπεται σε κανόνες, πολιτικές και, τελικά, νομοθεσία.
Ο Λουκάς Μπομπότης μετέφερε τη συζήτηση από τη θεσμική ταχύτητα στη μεθοδολογία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Εξήγησε ότι σε έργα όπως τα αεροδρόμια, η πρόβλεψη μελλοντικής επέκτασης αποτελεί πλέον μέρος της αρχιτεκτονικής σκέψης (αναφέροντας ως εμπειρία τη Θεσσαλονίκη, όπου το terminal σχεδιάστηκε από την αρχή με δυνατότητα προσθήκης). Για το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, σημείωσε ότι ο σχεδιασμός συχνά ξεκινά από τα όρια ενός οικοπέδου, όμως η ουσία βρίσκεται στο «έξω»: στις συνδέσεις με την πόλη και τις μετακινήσεις, κάτι που προϋποθέτει συνέργειες με την τοπική κοινότητα και τις υποδομές. Υποστήριξε επίσης ότι, παρότι το ΑΙ μπορεί να βοηθήσει σε κτηριολογικά δεδομένα και στην οργάνωση πληροφορίας, δεν υποκαθιστά τον ανθρώπινο παράγοντα που δίνει ζωή στο έργο, όπως στην περίπτωση του μουσείου, όπου η απλότητα των βασικών χαράξεων και οι καθαροί όγκοι υπηρετούν τον ρόλο του κτιρίου ως πλαισίου για τα εκθέματα.
Κλείνοντας, οι ομιλητές συνέκλιναν ότι η ανθεκτικότητα και η προσαρμοστικότητα—απέναντι στην κλιματική κρίση, τις νέες ροές και τις πιέσεις στον δημόσιο χώρο, απαιτούν λιγότερα εμπόδια, πιο ευέλικτη νομοθεσία και σχεδιασμό που σέβεται τον τόπο (από τα υδρολογικά δίκτυα μέχρι τις οικολογικές «διόδους»), ώστε οι πύλες εισόδου/εξόδου να λειτουργούν ως συνεκτικά τμήματα ενός βιώσιμου προορισμού.
From abandonment to the future: Villages, architecture, and the new ethos of hospitality
Σε αυτό το πάνελ, η συντονίστρια Ισαβέλλα Ζαμπετάκη έθεσε το πλαίσιο μιας συζήτησης για χωριά που άλλοτε εγκαταλείφθηκαν και σήμερα επανενεργοποιούνται από ανθρώπους με όραμα, παρά τις αντιφάσεις μιας νομοθεσίας που όλα τα επιτρέπει και όλα τα απαγορεύει. Μέσα από τέσσερις διαφορετικές διαδρομές—του Μάρκου Σκορδαλάκη (ιδιοκτήτη του ξενώνα Thalori), της Αλίκης Διαλυνά (ιδιοκτήτρια του ξενώνα Vasilikata), του Άλκη Κράνα (υπεύθυνου του Kapsaliana Village Hotel) και της Ελένης Τσιγαρίδα (αρχιτέκτονας, ιδρύτρια Etsi Architects), αναδείχθηκε ότι ο πυρήνας της νέας φιλοξενίας δεν είναι το σκηνικό, αλλά η σχέση: άνθρωπος, χρόνος, κοινότητα και συναίσθημα.
Ο Μάρκος Σκορδαλάκης αφηγήθηκε πώς η Θαλόρη στα Αστερούσια, ένας τόπος που του ήταν οικείος από παιδί, έγινε τελικά επιλογή ζωής όταν αποφάσισε να εγκατασταθεί στο χωριό Καπετανιανά και να δημιουργήσει μια εστία φιλοξενίας, παρά τις προτροπές των ντόπιων να μην το επιχειρήσει. Περιέγραψε μια αργή διαδικασία γνωριμίας δύο ετών με τους κατοίκους και ένα χτίσιμο διάρκειας 5–6 ετών, όπου οι επισκέπτες που περνούσαν από το βουνό λειτούργησαν ως άτυποι φορείς γνώσης και ως ο πρώτος μηχανισμός διάδοσης: το ενδιαφέρον μεγάλωσε χωρίς διαφήμιση, μέσα από στόμα με στόμα και αργότερα με τη βοήθεια της τεχνολογίας.
«Αυτό που αναπτύσσεται και κυριαρχεί τελικά είναι το συναίσθημα. Αυτό γυρίζει τους ανθρώπους πίσω.»
Στην αφήγηση του, ακόμη και ένα τυχαίο βράδυ φιλοξενίας ενός άγνωστου τότε επισκέπτη—που αργότερα αποδείχθηκε διάσημος σκηνοθέτης—αναδείχθηκε ως μαγιά για το εγχείρημα: η φιλοξενία χτίστηκε πάνω στην εμπιστοσύνη και στη συνύπαρξη. Το χωριό, όπως τόνισε, παραμένει ενεργό με περίπου 50 κατοίκους, με κτηνοτροφία, μελισσοκομία και παραγωγή αλατιού, ενώ ο ξενώνας και οι δραστηριότητες του ενώνουν τους ανθρώπους: ο επισκέπτης συναντά τους ίδιους ανθρώπους στη δουλειά του ξενώνα και την επόμενη μέρα στον δρόμο με τα πρόβατα, μπαίνει στα σπίτια, δημιουργεί σχέσεις και τελικά επιστρέφει για το συναίσθημα.
Στην ίδια λογική, η Αλίκη Διαλυνά μετέφερε το παράδειγμα του Οροπεδίου Λασιθίου και του χωριού Άγιος Κωνσταντίνος, όπου ξεκίνησε πριν από περίπου 20 χρόνια από ένα οικογενειακό σπίτι, ερειπωμένο για πάνω από 50 χρόνια. Περιέγραψε το προσωπικό ρίσκο—ήταν τραπεζική υπάλληλος και χρειάστηκε να μετατοπίσει σταδιακά το κέντρο βάρους της ζωής της—και εξήγησε ότι σήμερα διαθέτει δέκα σπιτάκια, επενδύοντας συνειδητά στη συμμετοχή της κοινότητας: οι κάτοικοι γίνονται, όπως είπε, «κομπάρσοι ή ηθοποιοί» στην εμπειρία, όχι ως σκηνοθεσία αλλά ως ζωντανή καθημερινότητα που προσδίδει υπεραξία χωρίς οι ίδιοι να το επιδιώκουν.
Για την ίδια, σημαντικό είναι ο επισκέπτης να γνωρίσει μια άγνωστη πλευρά της Κρήτης πέρα από παραλίες και μεγάλα resorts—να ανέβει στο βουνό, να δει εικόνες που η ίδια ζει καθημερινά, ώστε ο προορισμός να αποκτήσει βάθος και διάρκεια.
Η Ελένη Τσιγαρίδα συνέδεσε αυτά τα παραδείγματα με ένα ευρύτερο ερώτημα: για ποιον και για τι μιλάμε όταν λέμε «παράδοση». Υποστήριξε ότι παράδοση δεν είναι τα κελύφη, αλλά οι άνθρωποι και οι τρόποι ζωής, υπενθυμίζοντας πως τα χωριά στο παρελθόν λειτουργούσαν με μορφές αυτάρκειας και προσεκτικής διαχείρισης πόρων, κάτι που σήμερα δεν μπορεί να αναπαραχθεί αυτούσιο, αλλά δεν πρέπει και να χαθεί ως αξία.
«Παράδοση δεν είναι τα κτίρια, είναι οι άνθρωποι που ζούνε μέσα σε αυτά και ο τρόπος που ζουν.»
Επισήμανε τον κίνδυνο ενός μοντέλου που επενδύει μονομερώς στον τουρισμό και την εστίαση, καθώς έτσι η χώρα γίνεται εξαρτημένη από τον επισκέπτη και οι τόποι κινδυνεύουν να μετατραπούν σε σκηνικά. Σε αυτό το πλαίσιο, υποστήριξε ότι το νέο ήθος δεν είναι να παράγουμε αυθεντικότητα, αλλά να στηρίξουμε τις ήδη αυθεντικές κοινότητες, εντάσσοντας τους επισκέπτες σε μια ζωντανή, πολυεστιακή πραγματικότητα.
Από την πλευρά του, ο Άλκης Κράνας παρουσίασε τα Καψαλιανά ως παράδειγμα επαναφοράς ενός μετοχίου της Μονής Αρκαδίου, που αναπτύχθηκε τον 18ο αιώνα με αφετηρία το ελαιοτριβείο αλλά τη δεκαετία του ’90 είχε μείνει σχεδόν ανενεργό, με λίγους κατοίκους. Εξήγησε ότι η αποκατάσταση στόχευσε στη διατήρηση του κελύφους και της μνήμης, με εσωτερικές παρεμβάσεις για σύγχρονες ανάγκες, και ότι η βιωσιμότητα δεν είναι μόνο αρχιτεκτονική: προκύπτει από ανθρώπινη παρουσία, γαστρονομία και δραστηριότητες (γευσιγνωσίες κρασιού και ελαιολάδου, μαθήματα μαγειρικής, ανάδειξη παραγωγών, στελέχωση από γύρω χωριά).
Τέλος, μιλώντας για το επιχειρηματικό μοντέλο, ανέδειξε ότι το υψηλό κόστος φυσικών υλικών και εξειδικευμένων μαστόρων απαιτεί υψηλή τιμή μονάδας και αντίστοιχο επίπεδο υπηρεσιών, δύσκολο ζητούμενο σε απομακρυσμένους οικισμούς με έλλειψη προσωπικού. Η ζήτηση όμως παραμένει ισχυρή, ακριβώς επειδή ο επισκέπτης αναζητά πέτρα, ξύλο, ιστορικότητα και ησυχία, δηλαδή μια εμπειρία που δεν μπορεί να αντιγραφεί.
Anchored in Design. The Architecture of Modern Marinas
Στο πάνελ Anchored in Design. The Architecture of Modern Marinas, η συντονίστρια Δανάη Μακρή μετέφερε τη συζήτηση στη μεγάλη κλίμακα των θαλάσσιων υποδομών, φέρνοντας στο ίδιο τραπέζι τον Νίκο Ξυλούρη (Αντιπεριφερειάρχη Περιβάλλοντος Κρήτης), τον Γιώργο Τσολάκη (αρχιτέκτονα, ιδρυτή Tsolakis + Partners Architects) και τον Άρη Γιαννόπουλο (αρχιτέκτονα, ιδρυτής WOA Architects). Αφετηρία αποτέλεσε το ερώτημα πώς μπορεί να συνδυαστεί η τουριστική ανάπτυξη με την περιβαλλοντική προστασία, με τον Νίκο Ξυλούρη να επιμένει ότι το κρίσιμο δεν είναι αν θέλουμε ανάπτυξη, αλλά ποια ανάπτυξη επιλέγουμε και με ποια εργαλεία ελέγχου και προσαρμογής.
Ο Νίκος Ξυλούρης περιέγραψε ως βασικό μηχανισμό παρέμβασης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης τις Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, μέσω των οποίων η Περιφέρεια και οι Δήμοι μπορούν να διατυπώνουν, γνωμοδοτικά, όχι αποφασιστικά, όρους και παρατηρήσεις για έργα υποδομών, από οδικούς άξονες έως τουριστικές επενδύσεις. Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο πλαίσιο προστασίας των περιοχών Natura 2000—που, όπως ανέφερε, καλύπτουν περίπου το 1/3 της Κρήτης—και στη διαδικασία των Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών για τις ζώνες αυτές, οι οποίες πέρασαν από πολυετή διάλογο και πρόσφατα εγκρίθηκαν, με επόμενο βήμα μια δεύτερη, μικρότερη διαβούλευση και την έκδοση Προεδρικού Διατάγματος που θα καθορίζει τους όρους διαχείρισης.
Στο ίδιο πλαίσιο, ο Νίκος Ξυλούρης ενέταξε και τη θαλάσσια χωροταξία, την οποία περιέγραψε ως συνέχεια της χερσαίας και όχι ως ξεχωριστό πεδίο: ανέφερε πως αφορά τον τρόπο που οργανώνονται στον ίδιο χάρτη οι μεταφορές, η αλιεία, η περιβαλλοντική προστασία και τα θαλάσσια πάρκα, αλλά και ζητήματα εθνικής σημασίας. Ιδιαίτερη βαρύτητα έδωσε στην ενεργειακή παράμετρο, από την αξιοποίηση του αιολικού δυναμικού και τις υποδομές μεταφοράς, έως το ζήτημα των υδρογονανθράκων ή της μη εξόρυξής τους, τονίζοντας ότι όλα αυτά απαιτούν αυξημένη σοβαρότητα, ακριβώς επειδή μπορούν να αφήσουν βαρύ και μακρόχρονο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Στο αρχιτεκτονικό σκέλος, ο Γιώργος Τσολάκης εξήγησε ότι στην Ανάπλαση της Μαρίνας Αλίμου επέλεξαν μια αντισυμβατική τομή: αντί για κτίρια παράλληλα στη θάλασσα, τοποθέτησαν τους όγκους κάθετα στο θαλάσσιο μέτωπο, μεταφέροντας μέσα στη μαρίνα την Ιπποδάμεια λογική του αστικού ιστού. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν μεγάλα κενά ανάμεσα στα κτίρια, πράσινες ζώνες και ένας διάδρομος αερισμού και θέας που επιτρέπει στο βλέμμα και στη θαλάσσια αύρα να διαπερνούν τη σύνθεση, ώστε η μαρίνα να λειτουργεί ως συνέχεια της πόλης και όχι ως αποκομμένος θύλακας.
Η βιοκλιματική στρατηγική, όπως ανέφερε, στηρίχθηκε στην ενίσχυση του υφιστάμενου φυσικού δυναμικού (μεγάλα δέντρα, άμμος, υπάρχον πράσινο) και στον εμπλουτισμό του με νέες φυτεύσεις και φυτεμένα δώματα, ώστε, δεδομένης της υπερύψωσης της πόλης σε σχέση με τη μαρίνα, η θέα των κατοίκων να διαβάζεται ως εκτεταμένο πράσινο, μεταβάλλοντας ουσιαστικά το μικροκλίμα και την καθημερινή εμπειρία.
Ο Άρης Γιαννόπουλος, μιλώντας για την αναβάθμιση της μαρίνας στα Γουβιά Κέρκυρας, υπογράμμισε ότι το ζητούμενο ήταν η επέμβαση σε μια υφιστάμενη δημόσιου χαρακτήρα υποδομή που δεν μπορούσε και ούτε έπρεπε να γκρεμιστεί, αλλά χρειαζόταν αναδιοργάνωση ώστε να ιδωθεί σφαιρικά ως εγκατάσταση με πολλαπλά προφίλ χρηστών και έντονη εποχικότητα – ένταση το καλοκαίρι, αδράνεια τον χειμώνα.
Πρώτη προτεραιότητα τέθηκε η promenade—η λωρίδα ανάμεσα στα κτίρια και τη θάλασσα—και παράλληλα ο επανασχεδιασμός των υποδομών (δίκτυα, περιβαλλοντικές λύσεις, λειτουργικές ροές). Ως κρίσιμο βιώσιμο όφελος ανέδειξε αυτό που συνήθως δεν φαίνεται: τον σχεδιασμό ενός παράλληλου back of house δικτύου για αποκομιδή, καθαριότητα και διαχείριση απορριμμάτων χωρίς διασταύρωση με τις ροές των επισκεπτών, καθώς και τον συνολικό επανασχεδιασμό ενέργειας και νερού, σε μια υποδομή με μεγάλες απαιτήσεις από τα σκάφη, τονίζοντας ότι η τεχνολογία βοηθά, αλλά η ενσωμάτωση σε παλιές κατασκευές παραμένει σύνθετη επέμβαση που τελικά τη λαμβάνει τόσο ο επισκέπτης όσο και ο εργαζόμενος.
O Νίκος Ξυλούρης ξεκαθάρισε ότι οι μαρίνες προσθέτουν αναμφισβήτητα στο τουριστικό προϊόν, ενώ στην καθημερινότητα των κατοίκων η ωφέλεια είναι κυρίως έμμεση μέσω της οικονομικής δραστηριότητας. Επέμεινε όμως ότι η απόφαση δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη: χωροθέτηση με βάση ροές και προσπελασιμότητα, μέγεθος, ακτομηχανικές μελέτες και προστασία ακτών είναι προαπαιτούμενα, ειδικά για την Κρήτη όπου λόγω αποστάσεων οι μαρίνες τείνουν να απευθύνονται σε μεγαλύτερα σκάφη, άρα συνεπάγονται μικρά λιμάνια με ισχυρές επιπτώσεις στο παράκτιο μέτωπο. Ανέφερε μάλιστα ότι η Περιφέρεια έχει ήδη αναθέσει μελέτες προστασίας ακτών σε έξι–επτά σημεία, λόγω διάβρωσης, μεταβολών ρεμάτων και πιέσεων από παρεμβάσεις, σημειώνοντας πως κάθε κατασκευή στην ακτή επηρεάζει αναγκαστικά τις ισορροπίες άμμου και ρευμάτων.
Slow Living Experience
Στη συνομιλία με τίτλο Slow Living Experience, η Δανάη Μακρή συζήτησε με τον Κωνσταντίνο Κοσμά, Αρχιτέκτονα, Διευθυντή του γραφείου Potiropoulos + Partners και επιμελητή της πλατφόρμας p+R+D, για ένα μεγάλο masterplan φιλοξενίας σε νησί των Κυκλάδων, δυναμικότητας περίπου 95 μονάδων, οργανωμένο σε μια έντονα κεκλιμένη τοπογραφία που καταλήγει σε μεγάλη παραλία. Ο Κοσμάς τοποθέτησε το έργο στο πλαίσιο του θεματικού άξονα Humans & Algorithms, εξηγώντας ότι η έννοια του Slow Living 2025 προκύπτει ως αντίδραση στους επιταχυνόμενους ρυθμούς της ψηφιακής ζωής και ως συνειδητή επιστροφή σε πρωταρχικές σχέσεις ανθρώπου–φύσης, οι οποίες απαιτούν χρόνο, βίωμα και σταδιακή αποκάλυψη.
Στο επίπεδο της μεθοδολογίας, ο Κωνσταντίνος Κοσμάς περιέγραψε μια bottom–up σχεδιαστική προσέγγιση, όπου η μορφή δεν αποτελεί αφετηρία αλλά αποτέλεσμα εσωτερικών διαδικασιών, παραδειγμάτων και αναλύσεων. Η χαρτογράφηση, όπως τόνισε, δεν είναι ποτέ ουδέτερη: μέσα από την ανάλυση του «κόκκου» των Κυκλαδίτικων οικισμών, της κλίμακας, της μορφολογίας και κυρίως της δομής του δημόσιου χώρου, ο χάρτης μετατρέπεται σε εργαλείο παραγωγής χώρου. Το masterplan αντιμετωπίζεται ως ένα «νησί μέσα στο νησί», με ελεγχόμενη εσωστρέφεια, σαφή αλλά διαβαθμισμένα όρια και στόχο να εντάσσεται οργανικά στο ευρύτερο τοπίο, διατηρώντας ταυτόχρονα τη δική του ταυτότητα.
«Δεν ξεκινάμε από τη μορφή, αλλά από τις εσωτερικές διαδικασίες και τις εμπειρίες που τη γεννούν∙ η αρχιτεκτονική προκύπτει όταν ο άνθρωπος, ο χρόνος και το τοπίο βρεθούν σε ουσιαστικό διάλογο.»
Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον ρόλο του μοντέλου και του narrative ως δυναμικών εργαλείων εξέλιξης: το μοντέλο δεν είναι στατικό αλλά δοκιμάζει τον χρόνο, τη χρήση και την αφαίρεση, ενώ η έννοια της perverse functionality, κατά τον Bernard Tschumi αξιοποιεί τη γεωμετρική και χωρική πολυπλοκότητα ως μέσο ενίσχυσης και όχι παρεμπόδισης της λειτουργικότητας. Στο επίπεδο της εμπειρίας, ο αλγοριθμικός κανόνας μεταφράζεται σε ένα δίκτυο διαδρομών όπου η κίνηση γίνεται εμπειρία: κάθετη κίνηση σημαίνει θέα προς τη θάλασσα, οριζόντια κίνηση σημαίνει επαφή με το πράσινο και παύσεις ανακάλυψης. Παρά τον συστηματικό αυτό σχεδιασμό, το έργο παραμένει βαθιά ανθρωποκεντρικό, αφήνοντας χώρο στην προσωπική ερμηνεία, τη μνήμη και την ιδιοσυγκρασία του επισκέπτη, με την αρχιτεκτονική να λειτουργεί διακριτικά ως υπόβαθρο για μια μοναδική, βιωματική εμπειρία αργού ρυθμού ζωής.
Reality Check: When arrival tests expectations
Το Συνέδριο ολοκληρώθηκε με ένα Reality Check που έβαλε στο μικροσκόπιο την απόσταση ανάμεσα στην ψηφιακή εικόνα ενός ξενοδοχείου και στην εμπειρία της πραγματικής άφιξης. Η δημοσιογράφος Ισαβέλλα Ζαμπετάκη συντόνισε τη συζήτηση με την Άρια Παρασκευάκη, συνιδιοκτήτρια και διευθύντρια του Domus Blanc boutique hotel, τον Γιώργο Αναστασάκη, φωτογράφο αρχιτεκτονικής φωτογραφίας, και τον Γιώργο Πανταζή, βιντεογράφο, επιμένοντας ότι σήμερα η προσδοκία διαμορφώνεται πριν καν ο επισκέπτης δει το αληθινό φυσικό κτήριο, από εικόνες, βίντεο και social media που λειτουργούν ως προσομοίωση της εμπειρίας.
Η Άρια Παρασκευάκη τόνισε πως η φωτογραφία δεν λειτουργεί απλώς ως εργαλείο πώλησης των δωματίων, αλλά ως μέσο μετάδοσης άυλων πληροφοριών και αισθήσεων που δύσκολα αποδίδονται με λόγια ή γραπτή επικοινωνία.
«Η φωτογραφία είναι για εμάς ένα ψηφιακό συμβόλαιο· πριν φτάσει ο επισκέπτης, έχει ήδη συμφωνήσει σε μια αίσθηση φιλοξενίας.»
Η εμπορική απόδοση δεν είναι ισομερής: δωμάτια με καλύτερες φωτογραφίες γίνονται πιο ευπώλητα, ανεξάρτητα από το αν το προϊόν είναι αντικειμενικά άρτιο. Η άφιξη αποτελεί το καθοριστικό πρώτο μισό της εμπειρίας: από τον περιβάλλοντα χώρο, τη σήμανση και τη γραμματοσειρά του λογοτύπου μέχρι τα αντικείμενα της ρεσεψιόν και, κυρίως, την πρώτη επαφή με άνθρωπο του ξενοδοχείου. Το δεύτερο στάδιο, που επισφραγίζει την καθημερινότητα της διαμονής, είναι το ίδιο το δωμάτιο και στη συνέχεια οι τελετουργίες του πρωινού—σερβίτσια, μουσική, μικρά ηχητικά ή χωρικά στοιχεία και η ευγένεια του προσωπικού, όπου κάθε λεπτομέρεια εγγράφεται στη μνήμη.
Από την πλευρά της παραγωγής εικόνας, ο Γιώργος Αναστασάκης υπογράμμισε ότι η τουριστική φωτογραφία είναι εκ φύσεως διαφημιστική και άρα οφείλει να προσελκύει, όμως το κλειδί είναι η αναγνώριση: του κοινού-στόχου, των αναγκών του και του πλαισίου προσδοκιών του. Περιέγραψε ένα εύρος επισκεπτών, από όσους απλώς θέλουν να δουν πού θα κοιμηθούν μέχρι εκείνους που, επηρεασμένοι από τα social media, καταφθάνουν έχοντας τρέξει ένα προσωπικό simulation ενός στερεοτύπου εμπειρίας, και επισήμανε ότι η εικονοποιία πρέπει να εξασφαλίζει πως ο επισκέπτης θα αναγνωρίσει στην άφιξη αυτό που πίστεψε πως επέλεξε.
«Η εικόνα δεν είναι ουδέτερη· με το κάδρο και την οπτική γωνία προτείνεις σχέσεις και καθοδηγείς το βλέμμα, χωρίς απαραίτητα να αλλοιώνεις την πραγματικότητα.»
Σε αυτό το πλαίσιο, συζητήθηκε το ζήτημα της απόκλισης και των παρεμβάσεων: από αθώα διορθωτικά ψέματα (όπως η αφαίρεση καλωδίων της ΔΕΗ από το κάδρο, που αλλιώς θα τραβούσαν αδικαιολόγητα την προσοχή) μέχρι αλλοιώσεις με δόλο που γυρίζουν boomerang. Ο Γιώργος Αναστασάκης στάθηκε επίσης στο ότι το κάδρο και η οπτική γωνία μπορούν να αποκρύψουν ανεπιθύμητα στοιχεία χωρίς τεχνική επέμβαση και γι’ αυτό η ευανάγνωστη εικόνα δανείζεται τη ρητορική της αρχιτεκτονικής φωτογραφίας (προοπτική, σαφήνεια πληροφορίας), χωρίς να ταυτίζεται απόλυτα με την ψυχρή απεικόνιση ενός έργου.
Ο Γιώργος Πανταζής συμπλήρωσε πως η διαφήμιση ανέκαθεν αξιοποιούσε την τέχνη ως μέσο επικοινωνίας και ότι το βίντεο χρειάζεται δύο θεμέλια: ιστορία (storytelling) και αισθητική, με εργαλεία που εκτείνονται από σκηνικά και κοστούμια έως φακό, μοντάζ και μουσική, ώστε να δημιουργηθεί ένα συναίσθημα που γεννά προσδοκία. Κατά την άποψή του, η ευθυγράμμιση εικόνας και εμπειρίας απαιτεί επικοινωνία σε όλα τα στάδια: το management σχεδιάζει την εμπειρία, το marketing τη μεταφράζει σε μηνύματα και οι δημιουργοί τη μετατρέπουν σε εικόνα.
Στο κλείσιμο της συζήτησης, κοινός τόπος ήταν η κεντρικότητα της αφήγησης ως συνεκτικού μηχανισμού: χωρίς ένα σαφές narrative, τα μεμονωμένα «ωραία» στοιχεία παραμένουν αποσπασματικά και δεν συγκροτούν την εμπειρία εκείνη που θα εγγραφεί στη μνήμη και θα μεταφερθεί ως ιστορία από τον ίδιο τον επισκέπτη. Όσο για την ισορροπία στην εικόνα, συμφώνησαν ότι δεν μετριέται με μεζούρα, αλλά με όραμα, εμπειρία και ένστικτο, με την υπενθύμιση πως «το λίγο είναι αρκετό και το πολύ περίσσιο».
Το Humans & Algorithms ανέδειξε τον τουρισμό ως ένα σύνθετο πεδίο συνάντησης τεχνολογίας, πολιτισμού και σχεδιασμού, όπου η αρχιτεκτονική καλείται να διαμεσολαβήσει ανάμεσα στη μνήμη, τη βιωμένη εμπειρία και την ταυτότητα του τόπου. Επιχείρισε να συνδιαμορφώσει ένα μοντέλο τουρισμού σύγχρονο και τεχνολογικά ώριμο, αλλά ταυτόχρονα βαθιά πολιτισμικό — με τον άνθρωπο, τις ανάγκες και τις αισθήσεις του, σταθερά στο επίκεντρο.
Στοιχεία Συνεδρίου:
Τίτλος Humans and Algorithms
Τυπολογία Συνέδριο Αρχιτεκτονικής και Τουρισμού
Τοποθεσία Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου (CAM), Χανιά
Ημερομηνία 22 Νοεμβρίου 2025
Επιμέλεια Περιεχομένου Δανάη Μάκρη, Ανδρέας Θεοδωρίδης, Ισαβέλλα Ζαμπετάκη
Διοργάνωση Design Ambassador σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης & το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου
Υπό την Αιγίδα του Δήμου Χανίων
Φωτοργαφία Αφροδίτη Χουλάκη για την Design Ambassador
Χορηγοί PLATINUM SPONSOR ALUMIL
GOLD SPONSOR ELVIAL
SILVER SPONSOR EUROPA PROFIL
GRAND SPONSOR NEOKEM
SCENT EXPERIENCE SPONSOR SCENT LINQ
GIFT SPONSOR APIVITA
BANNERS SPONSOR MULTIPLO – EVIN INTZOGLOU
STAGE DESIGN SPONSOR PAPADATOS
HOSPITALITY SPONSORS SAMARIA HOTEL, KYDON HOTEL,PORTO VENEZIANO HOTEL
MEDIA PARTNER ARCHISEARCH, ΟΙΚΟΔΟΜiN
READ ALSO: Christmas Festival of Bad Habits | Peer Collective + Kateřina Šedá