«Αν»… | Υπερπληθυσμός, ανεξέλεγκτη αστικοποίηση, περιβαλλοντική κρίση | Ένα κείμενο του Δημήτρη Ποτηρόπουλου

Ο Δημήτρης Ποτηρόπουλος, αρχιτέκτονας και επικεφαλής του γραφείου Potiropoulos+Partners, περιγράφει ένα όραμα για την αρχιτεκτονική πρακτική έχοντας ως εκκίνηση τα σύγχρονα πολύπλοκα ζητήματα του υπερπληθυσμού, της ανεξέλεγκτης αστικοποίησης και της περιβαλλοντικής κρίσης.

Ο σύγχρονος κόσμος διανύει μια περίοδο βαθιάς μετάβασης.

Τρεις συμπλεκόμενες κρίσεις -η πληθυσμιακή έκρηξη, η άναρχη αστικοποίηση και η περιβαλλοντική κατάρρευση- μετασχηματίζουν τη γεωγραφία της ζωής.

Ο τρόπος με τον οποίο κατοικούμε τη Γη, οργανώνουμε τον χώρο και φανταζόμαστε το μέλλον, δεν μπορεί να παραμείνει ο ίδιος. Οι πόλεις -κέντρα συγκέντρωσης ζωής, προσδοκιών και γνώσης- μετατρέπονται σε σκηνές εξάντλησης, αποκλεισμού και ανισότητας. 

OXYGEN WORKPLACE, ΚΤΙΡΙΟ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΣΤΟ ΜΑΡΟΥΣΙ | 3D VISUALIZATION: BATIS STUDIO

Η συσσώρευση ανθρώπων στα αστικά κέντρα δεν είναι απλώς αποτέλεσμα οικονομικής αναγκαιότητας ή αποτυχίας στον πολιτικό σχεδιασμό. Είναι έκφραση μιας βαθύτερης κρίσης προσανατολισμού. Οι άνθρωποι αναζητούν τόπο, ταυτότητα, κοινότητα. Η πόλη θα όφειλε να τους το υπόσχεται, αλλά συχνά πλέον τους το στερεί.

Η έννοια του «ανήκειν» διαβρώνεται κάτω από τις πιέσεις της αβίωτης επιτάχυνσης του ρυθμού της ζωής μας και της απρόσωπης παραγωγής χώρου. Η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να αγνοεί αυτή τη ρήξη. Οφείλει να επανατοποθετηθεί ως ο φορέας μιας βιωμένης νοηματοδότησης του χώρου.

SERPENTINE HOUSE, ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ | 3D VISUALIZATION: BATIS STUDIO

Η αύξηση του πληθυσμού δεν οδηγεί αναγκαστικά σε αδιέξοδο. Εκείνο που δημιουργεί την κρίση είναι η απουσία ουσιαστικού σχεδιασμού, η έλλειψη συνείδησης ότι κάθε δομή, κάθε αρχιτεκτονική χειρονομία, κάθε νέα γειτονιά, επεμβαίνει στον ψυχισμό, στο σώμα και στη μνήμη. Ο χώρος δεν είναι ουδέτερος.

Είναι βιωματικός, αφηγηματικός, ενεργοποιεί τις αισθήσεις, τα συναισθήματα. Η κατοίκηση δεν μπορεί να οργανώνεται με όρους αποδοτικότητας, χρειάζεται ποιότητα και μέτρο.

Μια κατοικία, ένας δρόμος, μια πλατεία, οφείλουν να είναι πάνω από όλα τόποι εμπειρίας και όχι μονάδες συσσώρευσης ανθρώπων.

URBAN BLOCK 11, ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΜΙΚΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ | 3D VISUALIZATION: BATIS STUDIO

Η σύγχρονη αστική ανάπτυξη οφείλει να εγκαταλείψει την ψευδαίσθηση της οικουμενικότητας. Δεν υπάρχει μια και μοναδική απάντηση για την πόλη. Υπάρχουν πολλές, ενταγμένες στο τοπικό, στο ιδιαίτερο, ακόμη και στο ουτοπικό. Η μονότονη αναπαραγωγή προτύπων και τεχνοκρατικών λύσεων γεννά έναν κόσμο που δεν αναπνέει.

Οι πόλεις δεν χρειάζονται περισσότερη τεχνολογία, χρειάζονται περισσότερο νόημα. Η τεχνολογία οφείλει να παραμείνει υπηρέτης της ευαισθησίας, όχι καθοδηγητής της ζωής μας.

Η περιβαλλοντική κρίση είναι και κρίση των αισθήσεων και των συναισθήσεων. Ζούμε σε περιβάλλοντα που δεν αγγίζουν, δεν αφήνουν σημάδια στον χρόνο, οι πόλεις χάνουν τη δυνατότητα να ερμηνεύονται και να γεννούν μνήμη. Η αρχιτεκτονική περιορίζεται στην εικόνα και στο θέαμα. Και όμως, αυτό που λείπει είναι το νόημα, η σιωπή, η αφή, οι μυρωδιές. Ο άνθρωπος χρειάζεται χώρους που να τον υποδέχονται, όχι να τον επιτηρούν. Χώρους που να του προσφέρουν την εμπειρία της παρουσίας του κόσμου. Η αστική συνθήκη πρέπει να ξαναγίνει το πλαίσιο της αφής, του ήχου, του φωτός, της επαφής και του παιχνιδιού, της περισυλλογής.

XL PROJECT | 3D VISUALIZATION: POTIROPOULOS+PARTNERS

Η κλιματική αλλαγή, οι φυσικές καταστροφές και η ενεργειακή αστάθεια δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με αλγοριθμικά μοντέλα και «έξυπνες» τεχνικές. Απαιτείται ένα διαφορετικό ήθος σχεδιασμού. Ένας στοχασμός που να αναγνωρίζει την ευθραυστότητα του οικοσυστήματος και την ανάγκη για αρμονία. Η διεύρυνση της φροντίδας -όχι η μεγέθυνση των πόλεων- είναι αυτή που μπορεί να οδηγήσει σε νέα κοινωνική αλλά και αρχιτεκτονική ποιότητα. Μια φροντίδα που θα περιλαμβάνει την εναρμόνιση του τεχνητού με το φυσικό, την ενίσχυση της βιωματικής επαφής με τον χώρο, την αποδοχή του «πεπερασμένου».

Η χωρική μνήμη, αφήγηση και ποίηση είναι παράμετροι που απουσιάζουν από τις περισσότερες αναλύσεις της πολυεπίπεδης κρίσης που βιώνουμε. Και όμως, η απουσία τους είναι εκείνη που κάνει την κρίση ακόμη πιο βαθιά. Δεν είναι μόνο το CO ή οι πλημμύρες που απειλούν τη ζωή μας, είναι και η αδυναμία μας να συγκινηθούμε από έναν περίπατο στην πόλη, από μια σκιά, ένα λουλούδι, από τη μεταβολή του φωτός κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Η αρχιτεκτονική οφείλει να αποκαταστήσει τον δεσμό ανάμεσα στον χώρο και στο σώμα. Να θυμίσει ότι το να κατοικείς σημαίνει να ερμηνεύεις και να αισθάνεσαι.

Η σχέση του ανθρώπου με το δομημένο περιβάλλον πρέπει να θεμελιωθεί ξανά στην ενσώματη εμπειρία. Ο σχεδιασμός δεν μπορεί να αγνοεί το σώμα και τις ανάγκες του για προστασία, ιδιωτικότητα, εναλλαγή και παρηγοριά. Οι πόλεις που δημιουργούμε πρέπει να μπορούν να αγγίζονται, να μυρίζονται, να ακούγονται. Ο ήχος του νερού, το θρόϊσμα των φύλλων, η υφή της πέτρας, δεν είναι πολυτέλειες, είναι προϋποθέσεις ζωής. Μια ανθρώπινη πόλη δεν είναι αυτή που εξαλείφει την έκθεση στο «ρίσκο», είναι αυτή που προσφέρει νόημα στην έκθεση στο «ρίσκο».

POTIROPOULOS+PARTNERS CONCEPT IN PROGRESS, ΚΑΤΟΙΚΙΑ

Το ζητούμενο δεν είναι απλώς να ζούμε σε πιο τεχνικά άρτιες πόλεις. Είναι να ζούμε σε πιο ποιητικές πόλεις.

Σε πόλεις που να έχουν μνήμη, πόλεις περιπετειώδεις, που να προσφέρουν απρόσμενες συναντήσεις, εμπειρίες, σκιές, ήχους, χρώματα. Που να επιτρέπουν την «αργή ζωή», την συλλογική παρατήρηση, την εσωτερική αναζήτηση. Η αρχιτεκτονική έχει ευθύνη να ξαναδώσει χώρο στον χρόνο. Να ξαναδώσει χώρο στον Άλλον. Ο αστικός χώρος πρέπει να πάψει να είναι μόνο συνάθροιση και να γίνει ξανά εντοπιότητα, να αποτελέσει και πάλι το ίχνος του ανθρώπου στη Γη.

Η έννοια της κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης πρέπει να ενσωματωθεί στον σχεδιασμό όχι ως ηθικό άλλοθι, αλλά ως θεμελιώδης προϋπόθεση βιωσιμότητας. Οι κοινωνικά αποκλεισμένοι συχνά είναι και περιβαλλοντικά εκτεθειμένοι. Οι πιο ευάλωτοι πληρώνουν το κόστος της δικής μας αμέλειας. Αντί για αποκλεισμούς, οι πόλεις πρέπει να ενσωματώνουν. Αντί για διαχωρισμούς, να καλλιεργούν κοινούς τόπους.

Ο δημόσιος χώρος οφείλει να γίνει το πεδίο της συνάντησης και όχι της επιτήρησης. Του νοιαξίματος και όχι της καταστολής.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός δεν μπορεί πλέον να αντιμετωπίζει τους κατοίκους ως «χρήστες», οφείλει να τους αναγνωρίσει ως συν-δημιουργούς του χώρου.

Η αίσθηση της ιδιοκτησίας, της συνύπαρξης και της πρόνοιας γεννιέται όταν οι άνθρωποι συμμετέχουν στη διαμόρφωση του περιβάλλοντός τους. Το δικαίωμα στον χώρο είναι δικαίωμα στον λόγο. Οι αρχιτέκτονες πρέπει να ακούν πριν σχεδιάσουν, να συνομιλούν πριν προτείνουν, να αναγνωρίζουν πριν εμπνευστούν.

Η εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων και των πολεοδόμων χρειάζεται ριζικό μετασχηματισμό. Από την γνώση και εξάσκηση με γνώμονα τη «φόρμα», στη γνώση και εξάσκηση με γνώμονα την ευαισθησία. Από τη διαχείριση της ύλης, στην κατανόηση της εμπειρίας. Οι αρχιτεκτονικές σχολές δεν πρέπει να υποκύπτουν στην «ταχύτητα» της εποχής, πρέπει να ενθαρρύνουν τον αναστοχασμό και την ταπεινότητα. Η αρχιτεκτονική παιδεία πρέπει να είναι και παιδεία του βλέμματος, του χειροποίητου, να μην μας μαθαίνει μόνο πώς να σχεδιάζουμε, αλλά και πως να παρατηρούμε, να καταλαβαίνουμε, να συνομιλούμε με την «αβεβαιότητα». 

Οι πόλεις του αύριο δεν θα είναι βιώσιμες αν δεν είναι και δίκαιες.

Δεν θα είναι ανθεκτικές αν δεν είναι και συγκινητικές. Δεν θα είναι κατοικήσιμες αν δεν είναι και ουσιαστικά ανθρώπινες. Το στοίχημα για την αρχιτεκτονική δεν είναι να προσαρμοστεί στις «εξωγενείς» κρίσεις, αλλά να αναστοχαστεί το εσωτερικό της νόημα. Η πόλη δεν είναι πρόβλημα προς επίλυση, είναι ερώτημα που τίθεται ξανά και ξανά. Και η αρχιτεκτονική καλείται όχι να δώσει μια οριστική απάντηση, αλλά να κρατήσει αυτό το ερώτημα ανοιχτό και εύφορο.

Το συμπέρασμα δεν πρέπει να είναι τεχνοκρατικό, αλλά βαθιά ανθρώπινο: Η αρχιτεκτονική και η πόλη δεν είναι μηχανές παραγωγής, αλλά τρόποι ύπαρξης. Η αντιμετώπιση των κρίσεων του υπερπληθυσμού, της άναρχης αστικοποίησης και της περιβαλλοντικής κατάρρευσης δεν θα προκύψει από την ποσότητα, αλλά από την ποιότητα, όχι από την επέκταση, αλλά από την εμβάθυνση. Οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι καλούνται να σταθούν όχι ως μηχανικοί λύσεων, αλλά ως συνοδοιπόροι της ζωής. Να σχεδιάσουν με ενσυναίσθηση, με ευθύνη, με επίγνωση του μέτρου. Οι απαντήσεις που αναζητούνται είναι κυρίως υπαρξιακές, προσανατολισμού.


RELATED ARTICLES

Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου: "Περισσότερο από μια αρχιτεκτονική του μόχθου, έχουμε ανάγκη από μια αρχιτεκτονική της ευθύνης" | Παρελθόν και μέλλον στην αρχιτεκτονική ενημέρωση