Οι περισσότερες σύγχρονες διερευνήσεις της αναπηρίας επικεντρώνονται αποκλειστικά σχεδόν στο ζήτημα της πρόσβασης: πώς δηλαδή μπορεί αυτή να επιτευχθεί και πώς θα μπορέσουν τα ανάπηρα άτομα να εξυπηρετηθούν καλύτερα μέσα στο δομημένο περιβάλλον.

Η αντίληψη ότι η προσβασιμότητα αρκεί για να αποκατασταθούν οι ανισότητες που διαχρονικά βιώνουν τα ανάπηρα άτομα την καθιστούν συνήθως όχι μόνο βασικό αίτημα αλλά και σημείο τερματισμού κάθε είδους αγώνα για τα αναπηρικά δικαιώματα.

Εικόνα Εξωφύλλου: Το αναβατόριο για ανθρώπους με κινητικά προβλήματα στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης της Αθήνας (επεξεργασμένη φωτογραφία, 31 Μαΐου 2019) (© Anton Kudelin / Shutterstock)

Ωστόσο, στην Αρχιτεκτονική της αναπηρίας ο David Gissen προτείνει μια εναλλακτική πολιτική για την ανθρώπινη βλάβη και το δομημένο περιβάλλον, σε ένα πλαίσιο σκέψης το οποίο υπερβαίνει τη μονοδιάστατη λογική της χρηστικότητας.

Ο συγγραφέας επανεξετάζει τις υπόρρητες παραδοχές για τη σωματική βλάβη και τη σωματική ικανότητα που λανθάνουν στην ιστορία, τη θεωρία, την εκπαίδευση και την πρακτική των αρχιτεκτόνων. Προσεγγίζοντας τη σωματική βλάβη και την αναπηρία ως εγγενές στοιχείο του δομημένου χώρου, ο Gissen οραματίζεται μάλιστα έναν αρχιτεκτονικό σχεδιασμό που τις ενσωματώνει ήδη από τα πρώτα στάδια της αρχικής σύλληψης.

Στο ανά χείρας βιβλίο οι υπόρρητες αυτές παραδοχές αναδεικνύονται, μεταξύ άλλων, μέσα από την εξέταση της ιστορίας εμβληματικών ιστορικών χώρων και μνημείων, με προεξάρχοντα παραδείγματα την Ακρόπολη της Αθήνας και τον ναό του Σαιν-Ντενί στο Παρίσι, την κριτική στη λογική του σχεδιασμού των οδικών δικτύων και των δικτύων υδρολογικής διαχείρισης σε διάφορες πόλεις του κόσμου, ή την ανάδειξη του τεχνητού χαρακτήρα πολλών από τα λεγόμενα «πάρκα άγριας φύσης», που θεωρούνται εγγενώς μη προσβάσιμα από ανθρώπους με αναπηρίες.

Το βιβλίο του Gissen ουσιαστικά θέτει το θεωρητικό πλαίσιο για μια νέα αρχιτεκτονική και σχεδιαστική αντίληψη, ικανή να αντιπροσωπεύει πληρέστερα τις πολιτικές και τις εμπειρίες της αναπηρίας.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ [Απόσπασμα του βιβλίου]

-από τον David Gissen

Το 2018 παρευρέθηκα ως προσκεκλημένος ομιλητής σ’ ένα μικρό συμπόσιο για το ζήτημα της αναπηρίας και της αρχιτεκτονικής. Αφού ολοκλήρωσα την παρουσίασή μου, κατά τη διάρκεια του σκέλους των ερωτήσεων, αρκετά μέλη του κοινού ρώτησαν με ποιους τρόπους θα μπορούσε η έρευνά μου να βελτιώσει την αρχιτεκτονική «προσβασιμότητα». Αποκρίθηκα με τη σειρά μου σε καθεμία από τις ερωτήσεις τους λέγοντας ότι δεν θεωρώ πως είμαι κατάλληλος για να τις απαντήσω, καθώς η δουλειά μου στην αρχιτεκτονική δεν εστιάζει στο ζήτημα της πρόσβασης. Επισήμανα ότι στην παρουσίασή μου ασκώ κριτική σε πολλές στρατηγικές Καθολικού Σχεδιασμού (1), θεωρώντας τες σε τελική ανάλυση μειωτικές για ανάπηρους ανθρώπους σαν κι εμένα. Ακολούθησαν μερικά έκπληκτα βλέμματα και μια δυσφορία που ένιωσα σχετικά με τα ζητήματα τα οποία το ακροατήριο πίστευε ότι θα έπρεπε να διερευνώ σύμφωνα με τις δικές του σιωπηρές παραδοχές για τα θέματα αυτά, αλλά η συζήτηση προχώρησε.

Την έκπληξη του κοινού προκάλεσε το γεγονός ότι έβλεπε εμένα, ένα εμφανώς ανάπηρο άτομο, να ασχολούμαι με το ζήτημα της αναπηρίας και της αρχιτεκτονικής, αλλά να δείχνω ταυτόχρονα τόσο μικρό ενδιαφέρον για το ζήτημα της πρόσβασης και του σχεδιασμού της. Κάτι τέτοιο μου είχε ξανασυμβεί και στο παρελθόν, όμως εκείνη τη στιγμή ήταν που ξεκαθάρισαν για μένα αρκετά από τα βασικά προβλήματα της συζήτησης γύρω από την αρχιτεκτονική και την αναπηρία. Συγκεκριμένα, συνειδητοποίησα τότε ότι τα συνέδρια που ασχολούνται με αυτές αλλά και οποιεσδήποτε άλλες σπουδές και μελέτες της αναπηρίας θα πρέπει πραγματικά να διευθύνονται από ανάπηρα άτομα.

Καθώς μιλάμε για μακροχρόνιο πρόβλημα, η μεγαλύτερη συμμετοχή των ίδιων των ανάπηρων ατόμων δεν θα ενθάρρυνε μόνο περισσότερες συζητήσεις· θα εμπλούτιζε επίσης τη διερεύνηση αυτών των ζητημάτων, αφού οι προσδοκίες σχετικά με το τι πρέπει να εξετάζουμε εγώ και οι άλλοι ανάπηροι μελετητές και σχεδιάστριες είναι υπερβολικά ανελαστικές.

Πολλές σύγχρονες διερευνήσεις της αρχιτεκτονικής και της αναπηρίας επικεντρώνονται σχεδόν αποκλειστικά στην πρόσβαση: πώς μπορεί αυτή να επιτευχθεί και πώς θα μπορέσουν τα ανάπηρα άτομα να εξυπηρετηθούν καλύτερα μέσα στο δομημένο περιβάλλον.

Κεντρικό ρόλο σ’ αυτή τη μονομερή εστίαση παίζει η έλλειψη εκπροσώπησης της αναπηρίας, ο τρόπος όμως με τον οποίο τη συμπεριλαμβάνουν οι αρχιτέκτονες στην πρακτική τους αποτελεί επιστημονικό και ιστορικό ζήτημα.

Θυμήθηκα την εποχή που ήμουν προπτυχιακός φοιτητής και οι καθηγητές μου μού έλεγαν ότι θα πρέπει να εξετάσω το ενδεχόμενο να επικεντρωθώ στα αρχιτεκτονικά «προβλήματα» των «ανθρώπων σαν κι εμένα».

Καθώς συζητούσα με τους διοργανωτές του συνεδρίου εκείνο το βράδυ, συνειδητοποίησα ότι χρειαζόταν να εξηγήσω περισσότερο τη θέση και την κριτική μου σχετικά με τον τρόπο που διεξάγεται ο διάλογος για την αναπηρία στο επιστημονικό πεδίο της αρχιτεκτονικής.

Χρειαζόταν δηλαδή να εξηγήσω πώς φαντάζομαι μια αρχιτεκτονική που ασχολείται με το συγκεκριμένο θέμα, πέρα από την αποκλειστική εστίαση στην αποτελεσματικότητα της λειτουργίας της για τους ανάπηρους χρήστες της. Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι αυτής μου της προσπάθειας.

Η αρχιτεκτονική της αναπηρίας διερευνά ιστορίες, θεωρίες και πρακτικές που σχετίζονται τόσο με κτίρια, τοπία και πόλεις όσο και με τις έννοιες της ανθρώπινης βλάβης και τις εμπειρίες ανάπηρων ατόμων. Η προσέγγισή μου δεν είναι αποκλειστικά ιστορική, καθώς εξετάζω ιστορίες και θεωρίες της βλάβης από το μακρινό μέχρι και το πιο πρόσφατο παρελθόν, αλλά λαμβάνω υπόψη και τον τρέχοντα ρόλο των αναπήρων στις συζητήσεις περί αρχιτεκτονικής.

Χρησιμοποιώ τον όρο βλάβη για να αναφερθώ σε μια ανθρώπινη ποιότητα ή ιδιότητα που δύναται να γίνει «αναπηρία» ή κομμάτι της ταυτότητας του να είναι κανείς «ανάπηρος», σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις περί κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας.

Χρησιμοποιώ αυτούς τους δύο όρους σε όλο το βιβλίο, με τη μεταξύ τους διάκριση να είναι για μένα καθοριστική σε ό,τι αφορά τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τα σημερινά ανάπηρα άτομα.

Ένα από τα βασικά μου επιχειρήματα είναι ότι εμείς (οι ανάπηροι αρχιτέκτονες, σχολιάστριες και κάτοικοι του δομημένου χώρου) θα πρέπει να εμπλουτίσουμε μια συζήτηση που ιστορικά επικεντρώθηκε στην πρόσβαση και την προσβασιμότητα, ώστε να συμπεριλάβει και ευρύτερες χωρικές πολιτικές της βλάβης.

Γι’ αυτό τον σκοπό, το ανά χείρας βιβλίο προσφέρει μια εναλλακτική πολιτική για την ανθρώπινη βλάβη και το δομημένο περιβάλλον που υπερβαίνει την αποκλειστική ενασχόληση με τη χρήση και τη χρηστικότητα, ενώ επιπλέον καταδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους τα κτίρια, οι ιστορίες και οι θεωρίες της αρχιτεκτονικής περικλείουν εγγενώς και εκτενώς ιδέες σχετικά με την αναπηρική κατάσταση που απαιτούν ενδελεχή έρευνα.

Επίσης, το βιβλίο φέρνει στην επιφάνεια τους ξεχασμένους αγώνες των ανάπηρων ατόμων που ασχολήθηκαν με την αρχιτεκτονική, συνδέοντάς τους με σημερινές διερευνήσεις της σχέσης της με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Η μελέτη αυτών των εννοιών και των αγώνων του παρελθόντος μάς επιτρέπει να συλλάβουμε και τις πρακτικές που μπορούν να παραγάγουν, οδηγώντας μας σε μια αρχιτεκτονική που μπορεί να αντιπροσωπεύσει πληρέστερα τις πολιτικές και τις εμπειρίες της αναπηρίας.

Τελικά, Η αρχιτεκτονική της αναπηρίας μάς προσφέρει έναν νέο τρόπο για να σκεφτούμε τόσο τη σχέση που διατηρούμε ως ανάπηρα άτομα με την ιστορία των κτιρίων και των πόλεων όσο και τον πιθανό επανασχεδιασμό τους ή ακόμη και την κατασκευή της αρχιτεκτονικής του μέλλοντος.

(1) Τη δεκαετία του 1980, ο Αμερικανός αρχιτέκτονας (και χρήστης αμαξιδίου) Ρόναλντ Μέις εισηγήθηκε τον όρο «Καθολικός Σχεδιασμός» στο πλαίσιο της απόπειράς του να συστηματοποιήσει αρχές σχεδιασμού και σύνθεσης κτιρίων και περιβαλλόντων που να είναι προσπελάσιμα και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους δυνητικούς χρήστες τους, ανεξαρτήτως ηλικίας και σωματικής κατάστασης, ικανοτήτων κ.λπ., χωρίς να απαιτούνται ιδιαίτερες προσαρμογές για κάθε επιμέρους κατηγορία χρηστών. (Σ.τ.ε.)

Στοιχεία έκδοσης
Τίτλος Η αρχιτεκτονική της Αναπηρίας: Κτίρια, πόλεις, και τοπία πέραν της προσβασιμότητας
Πρωτότυπος Τίτλος The Architecture of Disability. Buildings, cities and landscapes beyond access 
Τυπολογία Βιβλίο
Εκδόσεις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Συγγραφή David Gissen
Επιμέλεια Στέλιος Γιαμαρέλος
Μετάφραση Ανθή Ροζή
Αριθμός σελίδων 310
Διαστάσεις 21×14
Ημερομηνία έκδοσης 01/10/2025


RELATED ARTICLES