Heritage without community: The Kastroplikta | a research project by Panagiota Maneta

This research project by Panagiota Maneta was written during the Harvard Summer School in Greece 2025, on the topic: “Political and Natural Environments of the Eastern Mediterranean from Antiquity to the Present – Comparative Cultural Approaches”, under the supervision of Harvard professors Eurydice Georganteli and lham Khuri-Makdisi. It examines the kastroplikta of Thessaloniki’s Upper Town as a meeting point of housing, memory, and cultural politics.

They were created after 1922 by the refugees of the Asia Minor Catastrophe, who, without state support, resorted to self-housing practices, using poor and recycled materials such as wood, stone, and tin. Despite their makeshift character, these dwellings acquired a morphological identity and emotional value, as they became the first true shelter for families who had lost everything.

Their typology varied from simple wooden shacks with tin and stone-built huts with rough roofs, to mixed constructions combining stone, wood, and metal sheets, and even more complex multi-room huts with courtyards, where families or kinship groups coexisted around shared outdoor spaces.

Their architecture reveals the ingenuity and resilience of refugees, who managed to transform necessity into a daily living environment.

Over the decades, the kastroplikta came under the pressure of urban planning, being treated as unauthorized obstacles to the “promotion” of the Byzantine walls. Despite demolition projects and state neglect, they became loci of resistance and memory, while their selective incorporation into the rhetoric of “traditional architecture” highlighted the paradox of partial recognition alongside exclusion. Today, many kastroplikta continue to be inhabited by contemporary refugees and immigrants, who often reject state accommodation centers and choose to integrate directly into the urban fabric.

Their testimonies reveal that these places are not only remnants of the past but also active refugees that provide a sense of freedom and meaning.

Their presence confirms thatmemory is not static but constantly negotiated. The case of a demolished kastroplikto, where personal belongings of its last residents were found, dramatically illustrates the loss not only of architecture but of entire life stories.

On a global scale, the case of the kastroplikta connects with tendencies of “gentrification by heritage,” where cultural heritage is used as a tool for urban upgrading and commercial exploitation at the expense of vulnerable groups. Scholars such as Saskia Sassen and David Harvey show how such processes lead to “accumulation by dispossession,” with characteristic examples in neighborhoods of Marseille or Madrid.

The comparison with Cañada Real is revealing while the kastroplikta were partly incorporated into the rhetoric of “traditional architecture” and cultural heritage, Cañada Real remains invisible in official urban planning discourse. In both cases, however, the same critical question arises whether self-constructed survival spaces will be recognized as living parts of the social fabric of the city or continue to be treated as landscapes destined for demolition.

Facts & Credits 

Project title Heritage without community: The Kastroplikta as places of memory and contemporary habitation
Typology Research project
Program Harvard Summer School in Greece 2025, through a scholarship from the University of Patras and the Center for Hellenic Studies in Greece (CHS)
Course “Political and Natural Environments of the Eastern Mediterranean from Antiquity to the Present – Comparative Cultural Approaches”– Grade: A
Student Panagiota Maneta (Student at the University of Patras – Department of Architecture)
Professors Eurydice Georganteli, lham Khuri-Makdisi

Αυτή η ερευνητική εργασία της Παναγιώτας Μανέτα εκπονήθηκε κατά τη διάρκεια του Harvard Summer School in Greece 2025 με θέμα: «Πολιτικά και Φυσικά Περιβάλλοντα της Ανατολικής Μεσογείου από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα – Συγκριτικές Πολιτισμικές Προσεγγίσεις»,  υπό την επίβλεψη των καθηγητών του Harvard Ευρυδίκη Γεωργαντέλη και lham Khuri-Makdisi. Η εργασία εξετάζει τα καστρόπληκτα της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης ως σημείο συνάντησης στέγασης, μνήμης και πολιτιστικών πολιτικών.

Δημιουργήθηκαν μετά το 1922 από τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, οι οποίοι χωρίς κρατική στήριξη κατέφυγαν σε πρακτικές αυτοστέγασης, χρησιμοποιώντας φτωχά και ανακυκλωμένα υλικά όπως ξύλο, πέτρα και λαμαρίνες. Παρά τον πρόχειρο χαρακτήρα τους, οι κατοικίες αυτές απέκτησαν μορφολογική ταυτότητα και συναισθηματική αξία, καθώς αποτέλεσαν το πρώτο αληθινό καταφύγιο για οικογένειες που είχαν χάσει τα πάντα.

Η τυπολογία τους ποικίλλει από τα απλά ξύλινα παραπήγματα με τσίγκο και τα λιθόκτιστα με πρόχειρη στέγη, έως τις μικτές κατασκευές που συνδύαζαν πέτρα, ξύλο και λαμαρίνες, αλλά και τα πιο εξελιγμένα πολύχωρα παραπήγματα με αυλές, όπου μικρές οικογένειες ή συγγενικές ομάδες συνυπήρχαν γύρω από κοινόχρηστους εξωτερικούς χώρους.

Η αρχιτεκτονική τους μαρτυρεί την ευρηματικότητα και την ανθεκτικότητα των προσφύγων, οι οποίοι κατάφεραν να μετατρέψουν την ανάγκη σε καθημερινό τόπο ζωής.

Με την πάροδο των δεκαετιών, τα καστρόπληκτα βρέθηκαν στο στόχαστρο πολεοδομικών σχεδίων, που τα αντιμετώπισαν ως αυθαίρετα εμπόδια στην «ανάδειξη» των βυζαντινών τειχών. Παρά τις πιέσεις και τις κατεδαφίσεις, αποτέλεσαν εστίες αντίστασης και μνήμης, ενώ η επιλεκτική ένταξή τους στη ρητορική της «παραδοσιακής αρχιτεκτονικής» ανέδειξε το παράδοξο της μερικής αναγνώρισης και ταυτόχρονα του αποκλεισμού.Σήμερα, πολλά καστρόπληκτα συνεχίζουν να κατοικούνται από σύγχρονους πρόσφυγες και μετανάστες, οι οποίοι απορρίπτουν συχνά τα κρατικά κέντρα φιλοξενίας και επιλέγουν να ενταχθούν στον ιστό της πόλης.

Οι αφηγήσεις τους δείχνουν ότι οι χώροι αυτοί δεν αποτελούν μόνο μνήμες του παρελθόντος αλλά και ενεργά καταφύγια, που προσφέρουν μια αίσθηση ελευθερίας και νοήματος. Η παρουσία τους επιβεβαιώνει ότι η μνήμη παραμένει ζωντανή και διαπραγματεύσιμη, όχι στατική. Η περίπτωση ενός κατεδαφισμένου καστρόπληκτου, όπου βρέθηκαν προσωπικά αντικείμενα των τελευταίων ενοίκων, καταδεικνύει με δραματικό τρόπο την απώλεια όχι μόνο αρχιτεκτονικών καταλοίπων αλλά και ολόκληρων βιογραφιών.

Σε διεθνές επίπεδο, η περίπτωση των καστρόπληκτων συνδέεται με τάσεις «gentrification by heritage», όπου η πολιτιστική κληρονομιά χρησιμοποιείται ως μέσο εξευγενισμού και εμπορικής εκμετάλλευσης, εις βάρος των πιο αδύναμων κοινωνικών ομάδων.

Θεωρητικοί όπως η Saskia Sassen και ο David Harvey δείχνουν πώς τέτοιες διαδικασίες οδηγούν σε «συσσώρευση μέσω αποστέρησης», με χαρακτηριστικά παραδείγματα σε γειτονιές της Μασσαλίας ή της Μαδρίτης. Η σύγκριση με την Cañada Real είναι αποκαλυπτική: ενώ τα καστρόπληκτα εντάχθηκαν εν μέρει στη ρητορική της «παραδοσιακής αρχιτεκτονικής» και πολιτιστικής κληρονομιάς, η Cañada Real παραμένει αόρατη στον επίσημο πολεοδομικό λόγο. Και στις δύο περιπτώσεις, όμως, τίθεται το ίδιο κρίσιμο ερώτημα: αν οι αυτοσχέδιοι χώροι επιβίωσης θα αναγνωριστούν ως ζωντανά τμήματα του κοινωνικού ιστού ή αν θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζονται ως τοπία προς κατεδάφιση.

Στοιχεία έργου

Τίτλος εργασίας Κληρονομιά χωρίς κοινότητα: Τα Καστρόπληκτα ως τόποι μνήμης και σύγχρονης κατοικίας
Τυπολογία Ερευνητική εργασία 
Φοιτήτρια Παναγιώτα Μανέτα (Φοιτήτρια Πανεπιστημίου Πατρών – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών)
Επιβλέποντες Ευρυδίκη Γεωργαντέλη, lham Khuri-Makdisi
Πρόγραμμα Harvard Summer School in Greece 2025, μέσω υποτροφίας από το Πανεπιστήμιο Πατρών και το Center for Hellenic Studies in Greece (CHS)
Μάθημα “Πολιτικά και Φυσικά Περιβάλλοντα της Ανατολικής Μεσογείου από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα – Συγκριτικές Πολιτισμικές Προσεγγίσεις” – Βαθμός: A