Μεσογειακές αντανακλάσεις του μοντέρνου. Η επανερμηνεία του «χαμηλού» μέσα από το έργο του αρχιτέκτονα Bernard Rudofsky | Ερευνητική εργασία της Μανουσάκη Ειρήνης

Η ερευνητική εργασία της Μανουσάκη Ειρήνης εστιάζει στην ‘αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες’, ή αλλιώς στην ‘ανώνυμη αρχιτεκτονική’, με στόχο να αναδείξει τη συσχέτιση της νεωτερικότητας με το ‘ανώνυμο’ και με αυτό που υπήρξε ‘ήδη-εκεί’. Συγκεκριμένα, η εργασία επικεντρώνεται στη μελέτη της Μεσογείου ως τόπου και διερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στη Μεσόγειο, το Μοντέρνο Κίνημα και την ανώνυμη αρχιτεκτονική, μέσα από την προσέγγιση του αρχιτέκτονα Bernard Rudofsky.

Εισαγωγή:

Διαχρονικά, η ιστορία και θεωρία της αρχιτεκτονικής εστιάζει σε έργα επίσημων δημιουργών, αγνοώντας θέματα που αφορούν το «σύνηθες», παρότι το μεγαλύτερο μέρος του δομημένου περιβάλλοντος δεν έχει σχεδιαστεί από αρχιτέκτονες.

Το 1964, ο Bernard Rudofsky δημοσιεύει τον κατάλογο «Αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες», για την ομώνυμη έκθεση επαναφέροντας τη συζήτηση για το ανώνυμο. Την περίοδο του Μοντέρνου, το «ανώνυμο» παραμένει στο προσκήνιο με εξαίρεση την περιφέρεια.

Σκοπός της μελέτης είναι η ανάδειξη της σημασίας της ανώνυμης και λαϊκής αρχιτεκτονικής στη διαμόρφωση της νεωτερικότητας, με αφετηρία τον μεσογειακό χώρο.

Το πρώτο κεφάλαιο εστιάζει στην κατανόηση της Μεσογείου ως τόπου, όχι απλώς ενός γεωγραφικού χώρου, αλλά ως ένα πολυσύνθετο και δυναμικό πολιτισμικό σύνολο.

Η Μεσόγειος, φαινομενικά μια απλή υδάτινη επιφάνεια, αποτελεί στην πραγματικότητα τόπο μακραίωνης διάρκειας, με ετερόκλητα χαρακτηριστικά. Παρά την ύπαρξη αυτών, συντηρείται από το δίκτυο των πόλεών της, οι οποίες αλληλοτροφοδοτούνται. Βασικό κύτταρο της πόλης είναι η κατοικία, που σε ολόκληρη την επικράτεια της Μεσογείου εμφανίζει κοινά τυπολογικά χαρακτηριστικά.

Το δεύτερο κεφάλαιο, εξετάζει τη σύνθετη σχέση ανάμεσα στη Μεσόγειο, το Μοντέρνο Κίνημα και την ανώνυμη αρχιτεκτονική, αναδεικνύοντας πως η νεωτερικότητα βρέθηκε σε διάλογο με την παράδοση και το «χαμηλό».

Οι μεσογειακοί μοντερνιστές τα αναγνώρισαν και δημιούργησαν εκθέσεις, εκδόσεις έργα μεταφράζοντας την αρχιτεκτονική σε νέα μορφή, χωρίς να απορρίψουν τις ρίζες τους.

Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην μελέτη του αρχιτέκτονα Bernard Rudofsky, βασικό εκπρόσωπο του Μεσογειακού Μοντερνισμού που επιχειρεί την επανερμηνεία του «χαμηλού» μέσω των θεωρητικών και αρχιτεκτονικών αντανακλάσεων του έργου του.

Ο Rudofsky, αρχιτέκτονας και ιστορικός, υπήρξε από τους πρώτους που άσκησε κριτική στις «επίσημες» αρχιτεκτονικές γλώσσες, προβάλλοντας το ανώνυμο κτήριο της Μεσογείου ως πιθανό μοντέλο καταγωγής του μοντερνισμού. Με αποκορύφωμα της μελέτης του την έκθεση Architecture without Architects το 1964, στο MoMA.

Από τα φοιτητικά του χρόνια, ταξιδεύει στη Μεσόγειο, αντιλαμβάνεται τον τρόπο ζωής των ανθρώπων μεταφρασμένο σε χωρικές κινήσεις. Επικεντρώνεται στον τύπο της κατοικίας με αίθριο, αποδομώντας τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της μεσογειακής κατοίκησης και συντάσσοντας τη θεωρία του για το ασκεπές δωμάτιο. Μέσα από σκίτσα και μελέτες, ο Rudofsky φαντάστηκε χώρους όπου η καθημερινότητα και η πνευματική ολοκλήρωση συμβαίνουν σε επαφή με τη φύση.

«Ελπίζω να μην χρειάζεται να σας διαβεβαιώσω ότι η ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν υπάρχει για να αντιγράφεται, να προσαρμόζεται ή να υιοθετείται περισσότερο απ’ ό,τι η ιστορική αρχιτεκτονική. Το μάθημά της, αν υπάρχει κάποιο, βρίσκεται αλλού» (Rudofsky, 1974).

Η ανώνυμη αρχιτεκτονική δεν είναι σύνολο μορφών ή τύπων προς μίμηση, αλλά τρόπος κατανόησης του πώς οι κοινωνίες ζουν και πώς οι ανάγκες τους μεταφράζονται στο χώρο.

Το ανώνυμο συνεχίζει να προσφέρει «αφορμές» και σε σύγχρονα παραδείγματα, όπως οι «αναμονές» στις κατοικίες στις μεσογειακές πόλεις. Παρότι την παράλογη ύπαρξή τους, αντανακλούν τη ανάγκη για συνέχεια και τη μέριμνα για τις επόμενες γενιές. Η συγκεκριμένη πρακτική, δείχνει ότι η ανώνυμη αρχιτεκτονική προσφέρει συνεχώς νέο λεξιλόγιο στα χέρια των αρχιτεκτόνων. Εκείνοι, καλούνται να την μελετήσουν, να την ερμηνεύσουν και να την ενσωματώσουν δημιουργικά στον σχεδιασμό τους.

Στοιχεία έργου
Τίτλος έργου Μεσογειακές αντανακλάσεις του μοντέρνου. Η επανερμηνεία του «χαμηλού» μέσα από το έργο του αρχιτέκτονα Bernard Rudofsky.
Τύπος έργου Ερευνητική Εργασία
Φοιτήτρια Μανουσάκη Ειρήνη
Επιβλέπων καθηγητής Τζομπανάκης Αλέξιος
Ημερομηνία παρουσίασης Σεπτέμβριος 2025
Πανεπιστημιακό ίδρυμα Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης
Κείμενο από τη δημιουργό

The research thesis project of Irini Manousaki focuses on ‘architecture without architects’, or otherwise ‘anonymous architecture’, aiming to highlight the relationship between modernity, the “anonymous,” and that which has ‘already-been-there’. Specifically, the study centers on the Mediterranean as a place, exploring the connections between the Mediterranean, the Modern Movement, and anonymous architecture through the approach of the architect Bernard Rudofsky.

Introduction:

Over time, the history and theory of architecture have focused on the works of official creators, overlooking issues concerning the “ordinary,” even though most of the built environment has not been designed by architects.

In 1964, Bernard Rudofsky published the catalogue Architecture without Architects for the exhibition of the same name, bringing the discussion about the anonymous back to the table. During the Modern Movement, the “anonymous” remained on the margins, with the exception of the periphery.

Πρόκειται για άρθρο του Bernard Rudofsky, στο περιοδικό Domus 1938 με τίτλο Non ci vuole un nuovo modo di costruire, ci vuole un nuovo modo di vivere/ Δεν χρειαζόμαστε έναν νέο τρόπο οικοδόμησης, χρειαζόμαστε έναν νέο τρόπο ζωής.

The purpose of this study is to highlight the importance of anonymous and vernacular architecture in shaping modernity, with the Mediterranean space as its starting point.

The first chapter focuses on understanding the Mediterranean as a place, not simply as a geographical space, but as a complex and dynamic cultural entity.

The Mediterranean, seemingly just a simple body of water, is in fact a place of long duration with heterogeneous characteristics. Despite this diversity, it is sustained by the network of its cities, which feed into one another. The basic cell of the city is the dwelling, which across the entire Mediterranean shows common typological characteristics.

The second chapter examines the complex relationship between the Mediterranean, the Modern Movement, and anonymous architecture, highlighting how modernity engaged in a dialogue with tradition and the “low.”

The Mediterranean modernists recognized these elements and created exhibitions, publications, and works, translating architecture into a new form without rejecting their roots.

The third chapter focuses on the study of the architect Bernard Rudofsky, a key representative of Mediterranean Modernism, who sought to reinterpret the “low” through the theoretical and architectural reflections of his work.

Rudofsky, an architect and historian, was among the first to criticize “official” architectural languages, presenting the anonymous building of the Mediterranean as a possible model of modernism’s origin, culminating in his 1964 exhibition Architecture without Architects at MoMA.

From his student years, he traveled through the Mediterranean, perceiving the way of life of its people translated into spatial movements. He focused on the courtyard house, deconstructing the typological characteristics of Mediterranean dwelling and formulating his theory of the open-air room. Through sketches and studies, Rudofsky envisioned spaces where everyday life and spiritual fulfillment take place in direct contact with nature.

“I hope I don’t have to assure you that anonymous architecture does not exist to be copied, adapted or adopted any more than historical architecture. Its lesson, if there is one, lies elsewhere” (Rudofsky, 1974).

Anonymous architecture is not a set of forms or types to be imitated, but a way of understanding how societies live and how their needs are translated into space.

The anonymous continues to provide “occasions” even in contemporary examples, such as the “anticipations” in Mediterranean city dwellings. Despite their irrational presence, they reflect the need for continuity and care for future generations. This practice shows that anonymous architecture continually offers a new vocabulary to architects, who are called to study it, interpret it, and integrate it creatively into their design.

Facts & Credits
Project title Mediterranean reflections of Modernism. The Reinterpretation of the vernacular through the work of architect Bernard Rudofsky.
Type Research Diploma Thesis 
Student Manousaki Eirini
Supervisor Tzompanakis Alexios
Presentation Date September 2025
University Polytechnic School of Crete, School of Architecture
Text by the author